SUY NGHĨ TẢN MẠN VỀ VĂN HÓA
Mạc Văn Trang
Trong cuộc tọa đàm (22 - 01- 2014) về Văn hóa, Giáo dục và phát triển Nhân cách người Việt Nam… khi được
giới thiệu bài “Mấy suy nghĩ tản mạn về giáo dục” của tôi vừa viết, Thứ trưởng
Bộ Văn hóa, Thế thao, Du lịch Hồ Anh Tuấn liền đặt viết bài này. Dẫu không
chuyên, nhưng trước một gợi ý đầy cảm hứng, nên thành thật bầy tỏ mọi nghĩ suy,
chỉ mong gợi ra chút gì đó để cùng tư
duy….

1. Xét về nguồn gốc xuất hiện thì CON NGƯỜI VÀ VĂN HÓA là gốc của mọi
chuyện trong xã hội. Từ khi người vượn đứng thẳng, di chuyển bằng hai chân
và biết sử dụng công cụ, hai quá trình tiến hóa, phát triển cả mặt sinh
học lẫn tâm lý diễn ra dài đến 4 – 5 triệu năm mới trở thành người Homo
sapiens (người hiện đại – modern sapiens). Đó là những nhóm người, về mặt tiến
hóa sinh học đã hoàn thiện; về mặt tâm lý đã đạt đến trình độ: biết chế tạo
công cụ, làm ra lửa, tư duy, ngôn ngữ phát triển, hình thành phân công lao
động, “gia đình huyết tộc” mẫu hệ … Từ người Homo sapiens đến ngày nay chừng 3
– 4 vạn năm, về mặt giải phẫu sinh lý, không có biến đổi về chất, nhưng mặt tâm
lý, nhất là trí khôn đã diễn ra quá trình phát triển liên tục, nhiều đột phá,
càng gần với hiện tại càng phát triển cực nhanh… (theo Nguyễn Đình Khoa, 2001).
Có CON NGƯỜI (chỉ tính từ Homo sapiens) mới có VĂN HÓA… Văn hóa đầu tiên là chế
tác công cụ, làm ra cái ăn, cái mặc, tạo ra chỗ ở…, hình thành nên VĂN HÓA VẬT
THỂ (các công cụ đồ đá, đồ đồng, đồ
sắt…; các dụng cụ săn bắn, sản xuất; hang động được cải tạo, lều, lán...). Đồng
thời là phát triển ngôn ngữ, các quy định về quan hệ, tập tục, các sinh hoạt
cộng đồng, hình thành nên VĂN HÓA PHI VẬT THỂ. Khi con người khách quan hóa, vật thể hóa năng lực ra bên ngoài (dưới
dạng công cụ, vật phẩm, ngôn ngữ) mới ý thức rõ về bản thân, rồi tự ý thức, biết
đấu tranh động cơ, tự điều chỉnh hành vi, mới hình thành nên NHÂN CÁCH. Người đi trước có nhiều kinh nghiệm
về hai lĩnh vực văn hóa nói trên, đem truyền thụ kinh nghiệm đó cho những người
thiếu kinh nghiệm (chủ yếu là trẻ mới lớn), tức là xuất hiện GIÁO DỤC. Thoạt đầu giáo dục diễn ra trực tiếp, dùng
công cụ, ngôn ngữ, hành động, thao tác để truyền dạy kinh nghiệm. Về sau cộng
đồng phát triển, nhất là xuất hiện chữ viết, việc giáo dục mới trở thành một
hoạt động được tổ chức, thành “lớp học”…Sản xuất phát triển, phân phối, trao
đổi, lưu thông vật phẩm dồi dào, tổ chức xã hội phát triển… mới hình thành hoạt
động KINH TẾ rồi CHÍNH TRỊ theo đúng nghĩa…