Luật sư Tôn Thất Nhân Tước:
TP Huế, ngày 01 tháng 5 năm 2022
DI SẢN - LỊCH SỬ TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI PHÁP LUẬT
Quyết định số 773/QĐ-BVHTTDL ngày 04 tháng 4 năm 2022 Đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia Lễ Giỗ Bà Phi Yến.
“Di sản văn hóa phi vật thể" được hiểu là các tập quán, các hình thức thể hiện, biểu đạt, tri thức, kỹ năng và kèm theo đó là những công cụ, đồ vật, đồ tạo tác và các không gian văn hóa có liên quan mà các cộng đồng, các nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân, công nhận là một phần di sản văn hóa của họ. Được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác, di sản văn hóa phi vật thể được các cộng đồng và các nhóm người không ngừng tái tạo để thích nghi với môi trường và mối quan hệ qua lại giữa cộng đồng với tự nhiên và lịch sử của họ, đồng thời hình thành trong họ một ý thức về bản sắc và sự kế tục, qua đó khích lệ thêm sự tôn trọng đối với sự đa dạng văn hóa và tính sáng tạo của con người. Vì những mục đích của Công ước này, chỉ xét đến những di sản văn hóa phi vật thể phù hợp với các văn kiện Quốc tế hiện hành về quyền con người, cũng như những yêu cầu về sự tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng, các nhóm người và cá nhân, và về phát triển bền vững.
TP Huế, ngày 01 tháng 5 năm 2022
DI SẢN - LỊCH SỬ TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI PHÁP LUẬT
Quyết định số 773/QĐ-BVHTTDL ngày 04 tháng 4 năm 2022 Đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia Lễ Giỗ Bà Phi Yến.
“Di sản văn hóa phi vật thể" được hiểu là các tập quán, các hình thức thể hiện, biểu đạt, tri thức, kỹ năng và kèm theo đó là những công cụ, đồ vật, đồ tạo tác và các không gian văn hóa có liên quan mà các cộng đồng, các nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân, công nhận là một phần di sản văn hóa của họ. Được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác, di sản văn hóa phi vật thể được các cộng đồng và các nhóm người không ngừng tái tạo để thích nghi với môi trường và mối quan hệ qua lại giữa cộng đồng với tự nhiên và lịch sử của họ, đồng thời hình thành trong họ một ý thức về bản sắc và sự kế tục, qua đó khích lệ thêm sự tôn trọng đối với sự đa dạng văn hóa và tính sáng tạo của con người. Vì những mục đích của Công ước này, chỉ xét đến những di sản văn hóa phi vật thể phù hợp với các văn kiện Quốc tế hiện hành về quyền con người, cũng như những yêu cầu về sự tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng, các nhóm người và cá nhân, và về phát triển bền vững.
Trước thông tin Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến (huyện Côn Đảo) vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đã có những băn khoăn trong dư luận về truyền thuyết bà Phi Yến; Sở VH-TT đã tổ chức họp báo thông tin liên quan đến Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia này vào trưa 21/4. Ông Trần Công Sơn, Trưởng Phòng Quản lý VH-DSVH (Sở VH-TT) cho biết, hồ sơ Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến được thực hiện trên cơ sở pháp lý hiện hành, đề xuất của cộng đồng dân cư và UBND huyện Côn Đảo, đáp ứng các tiêu chí theo quy định. Cụ thể, Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến đáp ứng đầy đủ tiêu chí lựa chọn để lập hồ sơ khoa học trình Bộ trưởng Bộ VHTT-DL xem xét, quyết định đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Điều 10, Thông tư 04/2010/TT-BVHTTDL ngày 30/6/2010; trình tự, thủ tục lập và gửi hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể để đề nghị đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với di sản này được thực hiện đúng quy định và hồ sơ đầy đủ thành phần theo điều 11 Thông tư 04. Bên cạnh đó, ý kiến thẩm định của Hội đồng Thẩm định di sản văn hóa phi vật thể đã khẳng định: Di sản hiện diện tại vùng biển đảo, có giá trị bảo vệ chủ quyền biển đảo. Hình tượng bà Thứ phi nêu tấm gương đạo đức. Thống nhất thông qua, đưa di sản vào Danh mục quốc gia. Do vậy, Bộ VHTT-DL đã ban hành Quyết định số 773/QĐ-BVHTTDL ngày 4/4/2022 công bố danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: Lễ giỗ bà Thứ phi Hoàng Phi Yến.
Trao đổi với Tuổi Trẻ về vấn đề này, đại diện Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hoá - thể thao và du lịch) cho biết hồ sơ xếp hạng di tích cấp tỉnh An Sơn Miếu (Miếu An Sơn, nơi diễn ra Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến) của tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (Quyết định số 1442/QĐ.UB ngày 18-4-2007) và Hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến đều thể hiện bà Hoàng Phi Yến - Lê Thị Răm, Thứ phi của chúa Nguyễn Phúc Ánh - là nhân vật truyền thuyết. Đây là một biểu đạt văn hóa/thực hành văn hóa đáp ứng các tiêu chí theo định nghĩa về di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO (Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể) và tại Luật Di sản văn hoá, để được nhận diện là một di sản văn hóa phi vật thể. Việc đưa di sản này vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là sự ghi nhận sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng cư dân trên đảo, được pháp luật công nhận và bảo vệ; đồng thời là sự ghi nhận các giá trị, vai trò và ý nghĩa của lễ hội với cộng đồng cư dân, cũng như vai trò của cộng đồng đối với việc sáng tạo và duy trì, trao truyền bản sắc văn hóa của họ để tạo nên sự đa dạng văn hóa của các dân tộc Việt Nam.
Nhận định của đại diện Cục di sản văn hóa (Bộ Văn hóa thể thao và du lịch) thiếu khách quan và trái với nguyên tắc tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng, các nhóm người và cá nhân và về phát triển bền vững được quy định tại Công ước bảo về di sản văn hóa phi vật thể năm 2003. Chúng tôi mạnh dạn phát biểu quan điểm đó bởi lẽ: dòng họ Nguyễn Phúc là một cộng đồng người được lịch sử Việt Nam, pháp luật Việt Nam tôn trọng và bảo vệ. Việc Bộ văn hóa thể thao và du lịch công nhận lễ giỗ bà Phi Yến là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là sự thiếu tôn trọng dòng họ Nguyễn Phúc bởi lẽ di sản đó đã xúc phạm lên nhân vật lịch sử tiêu biểu là Hoàng Đế Gia Long, ngài đã khai mở Vương Triều Nguyễn, thống nhất và mở rộng biên cương Việt Nam, người đã có công đặt tên Việt Nam tồn tại hơn 200 năm lịch sử.
Hơn thế nữa, việc Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận Lễ giỗ bà phi yến là di sản phi vật thể cấp quốc gia vô hình dung đã làm hạ thấp giá trị quần thể di tích cố đô Huế là di sản văn hóa được UNESCO công nhận năm 1993 tồn tại gần 30 năm. Quần thể di tích cố đô Huế là di tích đặc biệt cấp quốc gia được nhà nước và chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam công nhận, giữ gìn, trong những năm vừa qua và kế tiếp được chính quyền và nhân dân Thừa Thiên Huế giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Trong quần thể di tích đó có Thế Tổ Miếu là nơi thờ tự vị Hoàng Đế khai mở vương Triều và các đời vua kế tiếp, có Lăng tẩm Hoàng Đế Gia Long.
Bộ Văn hóa Thể thao và du lịch đã vi phạm Điều 4 quy định những hành vi vi phạm làm sai lệch hoặc hủy hoại di sản văn hóa Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21/9/2010 của Chính Phủ Quy định chi tiết thi hành một số điều Luật di sản văn hóa và Luật sửa đổi bổ sung một số điều Luật di sản văn hóa. Khoản 2 Điều 4 quy định những hành vi gây nguy cơ hủy hoại hoặc làm giảm giá trị di sản văn hóa phi vật thể:
a. Phổ biến và thực hành sai lệch nội dung văn hóa phi vật thể;
b. Tùy tiện đưa những yếu tố mới không phù hợp làm giảm giá trị văn hóa phi vật thể;
c. Lợi dụng việc tuyên truyền, phổ biến, trình diễn, truyền dạy văn hóa phi vật thể để trục lợi và thực hiện các hành vi khác trái pháp luật.
1. Giá trị lịch sử: Lễ giỗ bà Phi Yến không có giá trị lịch sử bởi những lẽ sau:
- Vua Gia Long khi còn bôn tẩu không lập Hoàng hậu, lúc đó nhà vua chưa xưng Hoàng Đế. Hoàng Phi Yến là một tên gọi không có xuất hiện trong chính sử nhà Nguyễn.
- Theo Ban quản lý di tích huyện Côn Đảo, năm 1783, sau khi thua quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh mang theo vợ, con và khoảng 100 gia đình thuộc hạ chạy ra đảo Côn Sơn. Cùng với những người dân chài đang sinh sống ở Côn Sơn, Nguyễn Ánh đã lập nên 3 làng là: An Hải, An Hội và Cỏ Ống. Để đánh lại quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh dự định gửi con cả là hoàng tử Cải đi theo cố đạo Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện. Bà Phi Yến (tên tục là Lê Thị Răm, Thứ phi của Nguyễn Ánh) ngỏ lời khuyên Nguyễn Ánh. Nguyễn Ánh không những không nghe còn nghi bà thông đồng với quân Tây Sơn nên đã giam bà vào một hang đá trên đảo Côn Lôn nhỏ. Khi quân Tây Sơn đánh ra đảo, Nguyễn Ánh bỏ chạy ra biển. Hoàng tử Cải, con bà Phi Yến lúc đó mới 4 tuổi đòi mẹ đi cùng. Trong cơn tức giận và nghĩ rằng bụng dạ Cải rồi cũng như mẹ nó nên Nguyễn Ánh đã ném con xuống biển. Xác hoàng tử Cải đã trôi vào bãi biển Cỏ Ống. Dân làng đã chôn cất hoàng tử. Trên cơ sở dữ liệu cung cấp Ban quản lý di tích huyện Côn Đảo cho thấy đây là một sự kiện gán ghép không có giá trị lịch sử. Bởi Lẽ người con cả của Vua Gia Long là Hoàng Tử Cảnh được gửi cho Bá Đa Lộc lúc đó 4 tuổi, sinh mẫu của Hoàng Tử Cảnh là nguyên phi Tống Thị Lan tức Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu, không phải là Lê Thị Răm.
- Hoàng Đế Gia Long không có con mang tên là Cải, Hoàng Tộc Phổ nhà Nguyễn không có tên hoàng tử Cải. Chính vì vậy về giá trị lịch sử không đáp ứng yêu cầu.
Tại buổi tọa đàm khoa học ngày 26 tháng 4 năm 2022 do Hội Đồng Nguyễn Phúc Tộc Việt Nam tổ chức dưới sự chủ trì PGS.TS. Nguyễn Phước Bữu Nam chủ tịch HĐTSNPT, PGS.TS. Đỗ Bang Phó Chủ tịch Hội Nghiên Cứu khoa học lịch sử Việt Nam, nhà Nghiên cứu văn hóa Huế Trần Đại Vinh đã khẳng định Lễ giỗ bà Phi Yến không có giá trị lịch sử.
2. Hình tượng bà thứ phi có nêu tấm gương đạo đức? Hình tượng bà Phi yến là một hình tượng không có thật. “Đạo đức” là có thật, phạm trù đạo đức thể hiện tính trung thực vốn có của loài người. Một danh phận hư cấu, không thực, được truyền miệng trong dân gian mang hàm ý bôi nhọ lịch sử làm hạ thấp danh dự một nhân vật lịch sử đang được tôn thờ trong Thế Tổ Miếu nằm trong quần thể di sản văn hóa nhân loại Cố Đô Huế được UNESSCO công nhận năm 1993, cho đến nay nhà nước công nhận, giao cho chính quyền và nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế thay mặt nhân dân cả nước trong đó có nhân dân tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu và nhân dân huyện Côn Đảo gìn giữ và phát huy giá trị di sản đó. Việc Cục di sản văn hóa nhìn nhận “hình tượng bà thứ phi nêu tấm gương đạo đức” theo như lời của ông Trần Công Sơn Trưởng phòng quản lý di sản văn hóa sở văn hóa thể thao tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu là không có căn cứ để chấp nhận.
3. Cục Di sản cho rằng “Di sản hiện diện tại vùng biển đảo, có giá trị bảo vệ chủ quyền biển đảo”. Mọi công trình được xây dựng trên toàn lãnh thổ Việt Nam, bao gồm vùng trời, vùng biển, rừng núi, hải đảo đều nhằm mục đích bảo vệ chủ quyền quốc gia. Những công trình được xây dựng trên hải đảo đều được nhìn nhận để bảo vệ chủ quyền biển đảo, chủ quyền biển đảo Việt Nam gắn liền với Hoàng Đế Gia Long. Di sản vừa được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận không đại diện cho các công trình xây dựng khác để bảo vệ chủ quyền biển đảo. Về mặt thời gian tồn tại công trình này được xây dựng “năm 1958, chính quyền chế độ cũ đã xây dựng miếu thờ Bà Phi Yến đặt tên là "An Sơn Miếu".
“Nói riêng về việc thờ cúng và lễ giỗ bà Phi Yến, cộng đồng thấy có yếu tố thiêng cho nên di sản được trao truyền từ năm 1857 trong không gian miếu An Sơn và tiếp tục trao truyền cho đến ngày nay. Cho đến thời điểm hiện tại, sức sống của lễ hội này ngày càng được lan tỏa hơn", bà Nguyễn Thị Thu Hiền chia sẻ.
Lễ giỗ bà Phi Yến được xem xét dựa trên Luật di sản văn hóa và công ước 2003. Theo Cục trưởng Cục Di sản văn hóa, việc ghi danh lễ giỗ bà Phi Yến ở huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu được xem xét ở góc độ của Luật Di sản văn hóa và Công ước về bảo vệ di sản văn hóa năm 2003, không xem xét dựa trên yếu tố lịch sử.
Bộ Văn hóa cho rằng bà Hoàng Phi Yến - Lê Thị Răm là Thứ Phi chúa Nguyễn Phúc Ánh điều đó càng khẳng định Bộ Văn hóa không biết gì về Văn Hóa. Không nhận diện được thế nào là Thứ Phi. Không thể nghe mà không đối chiếu với tư liệu và tài liệu lịch sử để khẳng định đúng sai của một nhân vật lịch sử. Trong khi đó hệ thống bảo tàng, các trung tâm lưu trữ quốc gia được tồn tại trên đất nước Việt Nam đều thuộc quyền quản lý của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch.
Cục trưởng Cục Di Sản đã sai lầm khi xác định di sản được trao truyền từ năm 1857. Trong khi đó Miếu An Sơn được xậy dựng vào năm 1958. Cục Trưởng đã cọng them hơn 100 năm để tạo thêm độ dày về thời gian. 1857 miền nam, trong đó có Bà Rịa Vũng Tàu, có Côn Đảo ngày nay đang nằm trong sự quản lý của Việt Nam (Đại Nam) do Hoàng Đế Gia Long là người thống nhất đất nước hình thành nên diện mạo đất nước hình chữ S ngày nay. Chính vì vậy không có cơ sở để tồn tại câu chuyện bà Phi Yến can ngăn chúa Nguyễn Ánh.
Cục trưởng Cục di sản cũng cho rằng “không xem xét yếu tố lịch sử” Lễ giỗ bà Phi Yến trong danh mục di sản văn hóa cấp quốc gia. Điều này lại càng khẳng định Cục di sản và Bộ văn hóa đã vi phạm Luật di sản Khoản 1 Điều 4 Luật di sản văn hóa: “Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng hoặc cá nhân, vật thể và không gian văn hóa liên quan, có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thể hiện bản sắc của cộng đồng, không ngừng được tái tạo và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức khác”. Xác định giá trị lịch sử là một yếu tố cấu thành của di sản văn hóa phi vật thể.
Cục Trưởng cũng cho rằng Điều 10 của Thông tư 04/2010 về kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể quy định tiêu chí lựa chọn di sản văn hóa phi vật thể để lập hồ sơ khoa học đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia phải có đủ các tiêu chí sau đây:
1. Có tính đại diện, thể hiện bản sắc của cộng đồng, địa phương;
2. Phản ánh sự đa dạng văn hóa và sự sáng tạo của con người, được kế tục qua nhiều thế hệ;
3. Có khả năng phục hồi và tồn tại lâu dài;
4. Được cộng đồng đồng thuận, tự nguyện đề cử và cam kết bảo vệ.
Đây là những tiêu chí về hình thức để công nhận một di sản văn hóa cấp quốc gia, những tiêu chí đó phải phù hợp về mặt nội dung thì mới đủ yếu tố để khẳng định giá trị pháp lý đầy đủ của di sản văn hóa phi vật thể. Một di sản văn hóa mới hình thành không được phép làm hạ thấp một di sản văn hóa khác đã được nhìn nhận trước thời điểm di sản văn hóa mới được nhìn nhận. Quần Thể di tích cố đô Huế được UNESCO công nhận từ năm 1993 đã tồn tại gần 30 năm cho đến ngày nay. Lễ giỗ bà Phi Yến không được phép tồn tại những dấu hiệu thể hiện sự thiếu tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng người, nhóm người, cá nhân được quy định tại Tiết 1 Điều 2 Công ước 2003 Bảo vệ di sản phi vật thể. Yếu tố lịch sử cũng được Công ước thừa nhận trong bảo vệ di sản phi vật thể, lịch sử Bà Rịa Vũng Tàu, lịch sử huyện Côn Đảo gắn liền với lịch sử Việt Nam qua các thời kỳ.
Căn cứ những tài liệu lịch sử để lại cũng như qua buổi tọa đàm ngày 26 tháng 4 năm 2022 Hội đồng Nguyễn Phúc Tộc cùng các nhà sử học, các nhà nghiên cứu văn hóa được tổ chức tại Phủ Tùng Thiện Vương 91 Phan Đình Phùng thành phố Huế, chúng ta có thể nhận định việc huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu và Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xác định bà Phi Yến-Hoàng Phi Yến, hoàng tử Cải (hoàng tử Hội An) là Thứ phi và con của chúa Nguyễn Phúc Ánh là một sự xuyên tạc lịch sử, bôi nhọ người đã có công thống nhất Việt Nam tạo hình hài đất nước hình chữ S ngày nay. Tọa đàm đã kết luận Lễ giỗ bà Phi Yến không có giá trị lịch sử.
Hội đồng Nguyễn Phúc Tộc cùng các đại biểu là các nhà nghiên cứu, các nhà văn hóa ký Kiến nghị gửi Thủ tướng, Bộ Văn hóa thể thao và du lịch cùng các cơ quan ban ngành Trung ương kiến nghị Bộ văn hóa thể thao và du lịch thu hồi quyết định 773/QĐ-BVHTTDL ngày 04 tháng 4 năm 2022 là có căn cứ cần chấp nhận.
Kết Luận: Tác giả xin có ý kiến cá nhân trên tinh thần khoa học mang giá trị pháp lý của một di sản cấp quốc gia kiến nghị Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch căn cứ đoạn 2 khoản 2 Điều 18 Luật di sản văn hóa “Trong trường hợp di sản văn hóa phi vật thể đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia mà sau đó có cơ sở xác định không đủ tiêu chuẩn thì Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa ra khỏi Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.” Kính đề nghị Bộ Văn Hóa Thể Thao và Du Lịch ban hành quyết định thu hồi quyết định số 773/QĐ- BVHTTDL ngày 04 tháng 4 năm 2022 đưa Lễ Giỗ bà Phi Yến ra khỏi danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Công ước Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ngày 17 tháng 10 năm 2003.
2. Chưa tính đến việc xin rút lễ giỗ bà Phi yến ra khỏi danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia https://tuoitre.vn/chua-tinh-den-viec-xin-rut-le-gio-ba-phi-yen-khoi-danh-muc-di-san-van-hoa-phi-vat-the-20220421160539739.htm. Truy cập internet ngày 26 tháng 4 năm 2022
3. Thông tư số 04/2010/TT-BVHTTDL ngày 30 tháng 6 năm 2010.
4. Lễ giỗ bà Phi Yến vì sao giới sử học băn khoăn? https://tuoitre.vn/le-gio-ba-thu-phi-hoang-phi-yen-thanh-di-san-quoc-gia-vi-sao-gioi-su-hoc-ban-khoan-20220418230010885.htm. Truy cập internet ngày 26 tháng 4 năm 2022
5. Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21 tháng 9 năm 2010 của Chính Phủ Quy định chi tiết thi hành một số điều Luật di sản văn hóa và Luật sửa đổi bổ sung một số điều Luật di sản văn hóa
6. Lần đầu tiên Bà Rịa Vũng Tàu có di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nguồn https://plo.vn/lan-dau-tien-ba-ria-vung-tau-co-di-san-van-hoa-phi-vat-the-quoc-gia-post675026.html. truy cập internet ngày 24/4/2021.
7. Kỷ yếu tọa đàm khoa học An Sơn Miếu và Bà Phi Yến ở Côn Đảo vấn đề từ truyền thuyết đến hồ sơ di sản ngày 26 tháng 4 năm 22.
8. Bộ VHTTDL lên tiếng về kiến nghị rút lễ giỗ bà Phi Yến ra khỏi danh mục di sản văn hóa quốc gia. Nguồn https://danviet.vn/kien-nghi-rut-le-gio-ba-phi-yen-khoi-danh-muc-di-san-van-hoa-quoc-gia-bo-vhttd-noi-gi-20220427155534404.htm?fbclid=IwAR1E41Yg_pE0LkHQI1Xbv3P9GhraEmKC7eL59lpso2UykOMSuHFmsOmUm3E. truy cập internet ngày 30 tháng 4 năm 2022.
9. Luật di sản văn hóa.
Trao đổi với Tuổi Trẻ về vấn đề này, đại diện Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hoá - thể thao và du lịch) cho biết hồ sơ xếp hạng di tích cấp tỉnh An Sơn Miếu (Miếu An Sơn, nơi diễn ra Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến) của tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (Quyết định số 1442/QĐ.UB ngày 18-4-2007) và Hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể Lễ giỗ Bà Thứ phi Hoàng Phi Yến đều thể hiện bà Hoàng Phi Yến - Lê Thị Răm, Thứ phi của chúa Nguyễn Phúc Ánh - là nhân vật truyền thuyết. Đây là một biểu đạt văn hóa/thực hành văn hóa đáp ứng các tiêu chí theo định nghĩa về di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO (Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể) và tại Luật Di sản văn hoá, để được nhận diện là một di sản văn hóa phi vật thể. Việc đưa di sản này vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là sự ghi nhận sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng cư dân trên đảo, được pháp luật công nhận và bảo vệ; đồng thời là sự ghi nhận các giá trị, vai trò và ý nghĩa của lễ hội với cộng đồng cư dân, cũng như vai trò của cộng đồng đối với việc sáng tạo và duy trì, trao truyền bản sắc văn hóa của họ để tạo nên sự đa dạng văn hóa của các dân tộc Việt Nam.
Nhận định của đại diện Cục di sản văn hóa (Bộ Văn hóa thể thao và du lịch) thiếu khách quan và trái với nguyên tắc tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng, các nhóm người và cá nhân và về phát triển bền vững được quy định tại Công ước bảo về di sản văn hóa phi vật thể năm 2003. Chúng tôi mạnh dạn phát biểu quan điểm đó bởi lẽ: dòng họ Nguyễn Phúc là một cộng đồng người được lịch sử Việt Nam, pháp luật Việt Nam tôn trọng và bảo vệ. Việc Bộ văn hóa thể thao và du lịch công nhận lễ giỗ bà Phi Yến là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là sự thiếu tôn trọng dòng họ Nguyễn Phúc bởi lẽ di sản đó đã xúc phạm lên nhân vật lịch sử tiêu biểu là Hoàng Đế Gia Long, ngài đã khai mở Vương Triều Nguyễn, thống nhất và mở rộng biên cương Việt Nam, người đã có công đặt tên Việt Nam tồn tại hơn 200 năm lịch sử.
Hơn thế nữa, việc Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận Lễ giỗ bà phi yến là di sản phi vật thể cấp quốc gia vô hình dung đã làm hạ thấp giá trị quần thể di tích cố đô Huế là di sản văn hóa được UNESCO công nhận năm 1993 tồn tại gần 30 năm. Quần thể di tích cố đô Huế là di tích đặc biệt cấp quốc gia được nhà nước và chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam công nhận, giữ gìn, trong những năm vừa qua và kế tiếp được chính quyền và nhân dân Thừa Thiên Huế giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Trong quần thể di tích đó có Thế Tổ Miếu là nơi thờ tự vị Hoàng Đế khai mở vương Triều và các đời vua kế tiếp, có Lăng tẩm Hoàng Đế Gia Long.
Bộ Văn hóa Thể thao và du lịch đã vi phạm Điều 4 quy định những hành vi vi phạm làm sai lệch hoặc hủy hoại di sản văn hóa Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21/9/2010 của Chính Phủ Quy định chi tiết thi hành một số điều Luật di sản văn hóa và Luật sửa đổi bổ sung một số điều Luật di sản văn hóa. Khoản 2 Điều 4 quy định những hành vi gây nguy cơ hủy hoại hoặc làm giảm giá trị di sản văn hóa phi vật thể:
a. Phổ biến và thực hành sai lệch nội dung văn hóa phi vật thể;
b. Tùy tiện đưa những yếu tố mới không phù hợp làm giảm giá trị văn hóa phi vật thể;
c. Lợi dụng việc tuyên truyền, phổ biến, trình diễn, truyền dạy văn hóa phi vật thể để trục lợi và thực hiện các hành vi khác trái pháp luật.
1. Giá trị lịch sử: Lễ giỗ bà Phi Yến không có giá trị lịch sử bởi những lẽ sau:
- Vua Gia Long khi còn bôn tẩu không lập Hoàng hậu, lúc đó nhà vua chưa xưng Hoàng Đế. Hoàng Phi Yến là một tên gọi không có xuất hiện trong chính sử nhà Nguyễn.
- Theo Ban quản lý di tích huyện Côn Đảo, năm 1783, sau khi thua quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh mang theo vợ, con và khoảng 100 gia đình thuộc hạ chạy ra đảo Côn Sơn. Cùng với những người dân chài đang sinh sống ở Côn Sơn, Nguyễn Ánh đã lập nên 3 làng là: An Hải, An Hội và Cỏ Ống. Để đánh lại quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh dự định gửi con cả là hoàng tử Cải đi theo cố đạo Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện. Bà Phi Yến (tên tục là Lê Thị Răm, Thứ phi của Nguyễn Ánh) ngỏ lời khuyên Nguyễn Ánh. Nguyễn Ánh không những không nghe còn nghi bà thông đồng với quân Tây Sơn nên đã giam bà vào một hang đá trên đảo Côn Lôn nhỏ. Khi quân Tây Sơn đánh ra đảo, Nguyễn Ánh bỏ chạy ra biển. Hoàng tử Cải, con bà Phi Yến lúc đó mới 4 tuổi đòi mẹ đi cùng. Trong cơn tức giận và nghĩ rằng bụng dạ Cải rồi cũng như mẹ nó nên Nguyễn Ánh đã ném con xuống biển. Xác hoàng tử Cải đã trôi vào bãi biển Cỏ Ống. Dân làng đã chôn cất hoàng tử. Trên cơ sở dữ liệu cung cấp Ban quản lý di tích huyện Côn Đảo cho thấy đây là một sự kiện gán ghép không có giá trị lịch sử. Bởi Lẽ người con cả của Vua Gia Long là Hoàng Tử Cảnh được gửi cho Bá Đa Lộc lúc đó 4 tuổi, sinh mẫu của Hoàng Tử Cảnh là nguyên phi Tống Thị Lan tức Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu, không phải là Lê Thị Răm.
- Hoàng Đế Gia Long không có con mang tên là Cải, Hoàng Tộc Phổ nhà Nguyễn không có tên hoàng tử Cải. Chính vì vậy về giá trị lịch sử không đáp ứng yêu cầu.
Tại buổi tọa đàm khoa học ngày 26 tháng 4 năm 2022 do Hội Đồng Nguyễn Phúc Tộc Việt Nam tổ chức dưới sự chủ trì PGS.TS. Nguyễn Phước Bữu Nam chủ tịch HĐTSNPT, PGS.TS. Đỗ Bang Phó Chủ tịch Hội Nghiên Cứu khoa học lịch sử Việt Nam, nhà Nghiên cứu văn hóa Huế Trần Đại Vinh đã khẳng định Lễ giỗ bà Phi Yến không có giá trị lịch sử.
2. Hình tượng bà thứ phi có nêu tấm gương đạo đức? Hình tượng bà Phi yến là một hình tượng không có thật. “Đạo đức” là có thật, phạm trù đạo đức thể hiện tính trung thực vốn có của loài người. Một danh phận hư cấu, không thực, được truyền miệng trong dân gian mang hàm ý bôi nhọ lịch sử làm hạ thấp danh dự một nhân vật lịch sử đang được tôn thờ trong Thế Tổ Miếu nằm trong quần thể di sản văn hóa nhân loại Cố Đô Huế được UNESSCO công nhận năm 1993, cho đến nay nhà nước công nhận, giao cho chính quyền và nhân dân tỉnh Thừa Thiên Huế thay mặt nhân dân cả nước trong đó có nhân dân tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu và nhân dân huyện Côn Đảo gìn giữ và phát huy giá trị di sản đó. Việc Cục di sản văn hóa nhìn nhận “hình tượng bà thứ phi nêu tấm gương đạo đức” theo như lời của ông Trần Công Sơn Trưởng phòng quản lý di sản văn hóa sở văn hóa thể thao tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu là không có căn cứ để chấp nhận.
3. Cục Di sản cho rằng “Di sản hiện diện tại vùng biển đảo, có giá trị bảo vệ chủ quyền biển đảo”. Mọi công trình được xây dựng trên toàn lãnh thổ Việt Nam, bao gồm vùng trời, vùng biển, rừng núi, hải đảo đều nhằm mục đích bảo vệ chủ quyền quốc gia. Những công trình được xây dựng trên hải đảo đều được nhìn nhận để bảo vệ chủ quyền biển đảo, chủ quyền biển đảo Việt Nam gắn liền với Hoàng Đế Gia Long. Di sản vừa được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận không đại diện cho các công trình xây dựng khác để bảo vệ chủ quyền biển đảo. Về mặt thời gian tồn tại công trình này được xây dựng “năm 1958, chính quyền chế độ cũ đã xây dựng miếu thờ Bà Phi Yến đặt tên là "An Sơn Miếu".
“Nói riêng về việc thờ cúng và lễ giỗ bà Phi Yến, cộng đồng thấy có yếu tố thiêng cho nên di sản được trao truyền từ năm 1857 trong không gian miếu An Sơn và tiếp tục trao truyền cho đến ngày nay. Cho đến thời điểm hiện tại, sức sống của lễ hội này ngày càng được lan tỏa hơn", bà Nguyễn Thị Thu Hiền chia sẻ.
Lễ giỗ bà Phi Yến được xem xét dựa trên Luật di sản văn hóa và công ước 2003. Theo Cục trưởng Cục Di sản văn hóa, việc ghi danh lễ giỗ bà Phi Yến ở huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu được xem xét ở góc độ của Luật Di sản văn hóa và Công ước về bảo vệ di sản văn hóa năm 2003, không xem xét dựa trên yếu tố lịch sử.
Bộ Văn hóa cho rằng bà Hoàng Phi Yến - Lê Thị Răm là Thứ Phi chúa Nguyễn Phúc Ánh điều đó càng khẳng định Bộ Văn hóa không biết gì về Văn Hóa. Không nhận diện được thế nào là Thứ Phi. Không thể nghe mà không đối chiếu với tư liệu và tài liệu lịch sử để khẳng định đúng sai của một nhân vật lịch sử. Trong khi đó hệ thống bảo tàng, các trung tâm lưu trữ quốc gia được tồn tại trên đất nước Việt Nam đều thuộc quyền quản lý của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch.
Cục trưởng Cục Di Sản đã sai lầm khi xác định di sản được trao truyền từ năm 1857. Trong khi đó Miếu An Sơn được xậy dựng vào năm 1958. Cục Trưởng đã cọng them hơn 100 năm để tạo thêm độ dày về thời gian. 1857 miền nam, trong đó có Bà Rịa Vũng Tàu, có Côn Đảo ngày nay đang nằm trong sự quản lý của Việt Nam (Đại Nam) do Hoàng Đế Gia Long là người thống nhất đất nước hình thành nên diện mạo đất nước hình chữ S ngày nay. Chính vì vậy không có cơ sở để tồn tại câu chuyện bà Phi Yến can ngăn chúa Nguyễn Ánh.
Cục trưởng Cục di sản cũng cho rằng “không xem xét yếu tố lịch sử” Lễ giỗ bà Phi Yến trong danh mục di sản văn hóa cấp quốc gia. Điều này lại càng khẳng định Cục di sản và Bộ văn hóa đã vi phạm Luật di sản Khoản 1 Điều 4 Luật di sản văn hóa: “Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng hoặc cá nhân, vật thể và không gian văn hóa liên quan, có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, thể hiện bản sắc của cộng đồng, không ngừng được tái tạo và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng truyền miệng, truyền nghề, trình diễn và các hình thức khác”. Xác định giá trị lịch sử là một yếu tố cấu thành của di sản văn hóa phi vật thể.
Cục Trưởng cũng cho rằng Điều 10 của Thông tư 04/2010 về kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể quy định tiêu chí lựa chọn di sản văn hóa phi vật thể để lập hồ sơ khoa học đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia phải có đủ các tiêu chí sau đây:
1. Có tính đại diện, thể hiện bản sắc của cộng đồng, địa phương;
2. Phản ánh sự đa dạng văn hóa và sự sáng tạo của con người, được kế tục qua nhiều thế hệ;
3. Có khả năng phục hồi và tồn tại lâu dài;
4. Được cộng đồng đồng thuận, tự nguyện đề cử và cam kết bảo vệ.
Đây là những tiêu chí về hình thức để công nhận một di sản văn hóa cấp quốc gia, những tiêu chí đó phải phù hợp về mặt nội dung thì mới đủ yếu tố để khẳng định giá trị pháp lý đầy đủ của di sản văn hóa phi vật thể. Một di sản văn hóa mới hình thành không được phép làm hạ thấp một di sản văn hóa khác đã được nhìn nhận trước thời điểm di sản văn hóa mới được nhìn nhận. Quần Thể di tích cố đô Huế được UNESCO công nhận từ năm 1993 đã tồn tại gần 30 năm cho đến ngày nay. Lễ giỗ bà Phi Yến không được phép tồn tại những dấu hiệu thể hiện sự thiếu tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng người, nhóm người, cá nhân được quy định tại Tiết 1 Điều 2 Công ước 2003 Bảo vệ di sản phi vật thể. Yếu tố lịch sử cũng được Công ước thừa nhận trong bảo vệ di sản phi vật thể, lịch sử Bà Rịa Vũng Tàu, lịch sử huyện Côn Đảo gắn liền với lịch sử Việt Nam qua các thời kỳ.
Căn cứ những tài liệu lịch sử để lại cũng như qua buổi tọa đàm ngày 26 tháng 4 năm 2022 Hội đồng Nguyễn Phúc Tộc cùng các nhà sử học, các nhà nghiên cứu văn hóa được tổ chức tại Phủ Tùng Thiện Vương 91 Phan Đình Phùng thành phố Huế, chúng ta có thể nhận định việc huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu và Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xác định bà Phi Yến-Hoàng Phi Yến, hoàng tử Cải (hoàng tử Hội An) là Thứ phi và con của chúa Nguyễn Phúc Ánh là một sự xuyên tạc lịch sử, bôi nhọ người đã có công thống nhất Việt Nam tạo hình hài đất nước hình chữ S ngày nay. Tọa đàm đã kết luận Lễ giỗ bà Phi Yến không có giá trị lịch sử.
Hội đồng Nguyễn Phúc Tộc cùng các đại biểu là các nhà nghiên cứu, các nhà văn hóa ký Kiến nghị gửi Thủ tướng, Bộ Văn hóa thể thao và du lịch cùng các cơ quan ban ngành Trung ương kiến nghị Bộ văn hóa thể thao và du lịch thu hồi quyết định 773/QĐ-BVHTTDL ngày 04 tháng 4 năm 2022 là có căn cứ cần chấp nhận.
Kết Luận: Tác giả xin có ý kiến cá nhân trên tinh thần khoa học mang giá trị pháp lý của một di sản cấp quốc gia kiến nghị Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch căn cứ đoạn 2 khoản 2 Điều 18 Luật di sản văn hóa “Trong trường hợp di sản văn hóa phi vật thể đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia mà sau đó có cơ sở xác định không đủ tiêu chuẩn thì Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa ra khỏi Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.” Kính đề nghị Bộ Văn Hóa Thể Thao và Du Lịch ban hành quyết định thu hồi quyết định số 773/QĐ- BVHTTDL ngày 04 tháng 4 năm 2022 đưa Lễ Giỗ bà Phi Yến ra khỏi danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Công ước Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ngày 17 tháng 10 năm 2003.
2. Chưa tính đến việc xin rút lễ giỗ bà Phi yến ra khỏi danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia https://tuoitre.vn/chua-tinh-den-viec-xin-rut-le-gio-ba-phi-yen-khoi-danh-muc-di-san-van-hoa-phi-vat-the-20220421160539739.htm. Truy cập internet ngày 26 tháng 4 năm 2022
3. Thông tư số 04/2010/TT-BVHTTDL ngày 30 tháng 6 năm 2010.
4. Lễ giỗ bà Phi Yến vì sao giới sử học băn khoăn? https://tuoitre.vn/le-gio-ba-thu-phi-hoang-phi-yen-thanh-di-san-quoc-gia-vi-sao-gioi-su-hoc-ban-khoan-20220418230010885.htm. Truy cập internet ngày 26 tháng 4 năm 2022
5. Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21 tháng 9 năm 2010 của Chính Phủ Quy định chi tiết thi hành một số điều Luật di sản văn hóa và Luật sửa đổi bổ sung một số điều Luật di sản văn hóa
6. Lần đầu tiên Bà Rịa Vũng Tàu có di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nguồn https://plo.vn/lan-dau-tien-ba-ria-vung-tau-co-di-san-van-hoa-phi-vat-the-quoc-gia-post675026.html. truy cập internet ngày 24/4/2021.
7. Kỷ yếu tọa đàm khoa học An Sơn Miếu và Bà Phi Yến ở Côn Đảo vấn đề từ truyền thuyết đến hồ sơ di sản ngày 26 tháng 4 năm 22.
8. Bộ VHTTDL lên tiếng về kiến nghị rút lễ giỗ bà Phi Yến ra khỏi danh mục di sản văn hóa quốc gia. Nguồn https://danviet.vn/kien-nghi-rut-le-gio-ba-phi-yen-khoi-danh-muc-di-san-van-hoa-quoc-gia-bo-vhttd-noi-gi-20220427155534404.htm?fbclid=IwAR1E41Yg_pE0LkHQI1Xbv3P9GhraEmKC7eL59lpso2UykOMSuHFmsOmUm3E. truy cập internet ngày 30 tháng 4 năm 2022.
9. Luật di sản văn hóa.
Tôi hoan nghênh những nội dung của bài này. Cảm ơn anh Nguyễn Xuân Diện đã đăng tải để phổ biến những ý kiến vừa có tính thuyết phục về tư liệu lịch sử vừa hợp với những quy định pháp lý trong nước và quốc tế. Thật đáng buồn là Bà Hiền vốn không phải là người được đào tạo và có chuyên môn về di sản lại được ông Nguyễn Ngọc Thiện nguyên Bộ trưởng Bộ VHTTDL đưa về làm Cục trưởng Cục DSVH cùng với việc thay đổi bất hợp lý khác bị dư luận và công luận phẫn nộ như đưa Cục trưởng Mỹ thuật sang làm Cục trưởng Điện ảnh !. Thời gian qua, bà này đã bị báo chí phê phán, lên án nhiều hành vi làm hại di tich như ở di tích Lê Văn Hưu ( Thanh Hóa), Tháp Bánh Ít ( Bình Định)...Chúng tôi kiến nghị cùng với việc đưa lễ hội Bà Phi Yến ở Côn Đảo ra khỏi Danh mục DSVHPVTQG , cũng nên đưa Bà Cục trưởng rời khỏi vbij trí vừa cần kiến thức vừa cần đạo đức nghề nghiệp là những việc làm bình thường: Có vào nếu xứng đáng, ra khỏi nếu không xứng đáng.
Trả lờiXóa