Nhà văn HOÀNG QUỐC HẢI: VỀ CUỐN SÁCH CỦA NGUYỄN XUÂN DIỆN

VỀ TẬP SÁCH:
"TẢN VIÊN SƠN THÁNH - DI TÍCH VÀ LỄ HỘI ĐỀN VÀ"

Hoàng Quốc Hải

Sau tập sách “Ca trù phía sau đàn phách” ra mắt bạn đọc rất ấn tượng, tới nay tiến sỹ Hán-Nôm Nguyễn Xuân Diện đã dịch, biên khảo thêm ba, bốn đầu sách khác. Đặc biệt cuối năm 2017, ông trình làng thêm một đầu sách nữa, đó là cuốn “Tản Viên sơn thánh-Di tích và lễ hội Đền Và”. 

Về cuốn “Ca trù phía sau đàn phách” lấy phần hồn và cả phần cốt từ một luận văn khoa học bậc tiến sĩ của chính tác giả, để chuyển nó sang sách, thể khảo cứu. Điều này chứng tỏ Nguyễn Xuân Diện có tài năng đích thực. Và danh hiệu tiến sĩ đối với ông là xứng đáng. Đáng được trân trọng!

Đang tiết xuân, mùa lễ hội nở rộ. Nào, ta thử xem tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện dẫn ta vào lễ hội Đền Và như thế nào.

Lễ hội Đền Và là một trong những lễ hội lớn và quan trọng vào bậc nhất của các tỉnh phía Bắc nước ta.

Lễ hội Đền Và đã được xếp hạng Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia năm 2016. Nhưng trước đó, từ năm 1964, Đền Và đã được Nhà nước xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia. 

Đền Và thờ đức thánh Tản Viên, một thượng đẳng tối linh thần, đứng đầu trong hàng Tứ bất tử của nước ta.

Đền Và tọa lạc trên đất thôn Vân Gia thị xã Sơn Tây, thuộc xứ Đoài, là Đông cung, trong bốn cung Đông - Tây - Nam - Bắc thờ đức Tản Viên sơn thánh.

Từ cổ xưa, các học giả viết về lễ hội thường gồm có hai phần: khảo và tả.

Phần khảo, là khảo về Thần tích, Thần phả. Thần tích, Thần phả gồm có chính bản, phụ bản và các dị bản.

Phần tả, là tả về quy trình lễ hội. Tức là các bước của lễ thức, từ mở cửa đền, bao sái đồ thờ, kiệu rước thánh, các đồ lấy nước giữa dòng về làm lễ mộc dục (tắm tượng) v.v… Việc cắt cử người vào từng việc, rồi cỗ bàn cúng thánh gồm những món gì, khi nào tế, khi nào dâng cúng v..v… nằm trong một trình tự, lớp lang hết sức chặt chẽ, qui củ, không một chút sai biệt, và không được phép sai biệt. Sau đó là diễn tiến của hội.Các phần này, tác giả trình bày theo một trình tự rất chặt chẽ, khoa học, tưởng không cần nhắc lại. 

Tuy nhiên, còn phần bóc tách các tầng văn hóa đã tích hợp trong thần tích, sự tích đức thánh Tản trong tiến trình lịch sử mấy ngàn năm, kinh qua nhiều thời đại, chưa thấy nhà khảo cứu nào làm được một cách công phu, khoa học và minh định rạch ròi, chuẩn mực như tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện đã trình bầy trong công trình khảo cứu công phu này. 

Thật ra với lễ hội dân gian truyền thống, thường diễn ra trong nông thôn nước ta từ Bắc chí Nam, phần lớn là hội làng. Và thường diễn ra vào mùa xuân. Rải rác có một số hội được tổ chức vào mùa thu. Các hội có qui mô vùng, miền hoặc trong toàn quốc, con số đếm không đủ trên mười đầu ngón tay. Hội toàn quốc, duy nhất có Hội Đền Hùng, mãi tới năm 2000 mới ra đời.  

Thánh Tản có vị trí cao nhất trong hàng ngũ thượng đẳng thần. 

Trong Tứ Bất Tử, ngài giữ ngôi vị số 1. Theo điều tra xếp hạng trong ngôi vị Tứ bất tử của Nguyễn Xuân Diện thì 3 vị trí đầu: Tản Viên sơn thánh, Chử Đạo tổ (Chử Đồng Tử), Thánh Gióng là ổn định. Duy có vị trí thứ tư là có sự thay đổi. Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không mỗi người xuất hiện một lần trong các công trình nghiên cứu của người xưa. Tiếp đến và thay thế hai vị trí của Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không là mẫu Liễu Hạnh.  

Cho tới nay thì vị trí của mẫu Liễu Hạnh coi như ổn định. Liễu Hạnh là tiếp nối vị trí trong tín ngưỡng Mẫu-Một tín ngưỡng tâm linh cổ xưa nhất của người Việt đã định hình theo ngôi vị: Tam phủ, với các biểu tượng bằng mầu sắc trang phục của 3 pho tượng nữ thần: Mầu xanh tượng trưng cho rừng cây: Mẹ Cây, nguồn nuôi dưỡng và nơi trú ngụ của con người từ thời hoang dã xa xưa. Mầu trắng, tượng trưng cho nước: Mẹ Nước_biểu thị khi con người đã biết xuôi theo các dòng suối tìm kiếm thức ăn trong nước và ven bờ như tôm cá, rau,củ, quả…  Đó là bước tiến khổng lồ. Một tượng mẫu khác với trang phục mầu vàng,tượng trưng cho đất: Mẹ Đất. Tức là khi con người đã biết khai thác đất đai để trồng trọt, cấy hái.Đây là bước ghi dấu ấn con người thoát khỏi thế giới hoang dã,bắt đầu một thời kỳ văn minh mới-văn minh lúa nước.  

Tam phủ tồn tại trong thời gian lịch sử khá dài, cho tới khi Mẫu Liễu xuất hiện vào khoảng thế kỷ 15-16 và gia nhập điện thần, biến thành Tứ phủ. Biểu tượng của Mẫu Liễu Hạnh là tượng thần với trang phục màu đỏ. Vậy là từ đó, ta có tục thờ Tứ Phủ. Mẫu Liễu Hạnh với quyền năng vô biên, tích hợp trong vị thần này đủ ba yếu tố: Thiên-Địa-Nhân, đó là biểu tượng của học thuyết Tam tài. Có dịp, tôi sẽ trở lại vấn đề này trong một bài nghiên cứu riêng về Mẫu Liễu và thuyết Tam tài với điện thờ Tứ phủ.  

Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện đã dày công sưu tầm, và giải mã riêng về nhân thân đức Thánh Tản, từ khi là một cậu bé mồ côi Nguyễn Tuấn, tới khi thành tài, thành thần, thành thánh và bóc tách các tầng văn hóa tích hợp trong vị Thánh này, cũng tức là trình bầy tiến trình tiến hóa về mặt nhận thức tâm linh của cư dân vùng núi, vùng bán sơn địa, vùng đồng bằng sông Hồng, cái nôi văn hóa và văn minh của người Việt cổ. Đó là cả một kỳ công, đòi hỏi tác giả phải có kiến văn sâu rộng. Có kiến văn chưa đủ, mà còn phải công phu điền dã, sưu tầm các truyện kể dân gian được gói bọc trong huyền tích, huyền thoại. Và từ đó còn phải giải mã để bóc tách ra cốt lõi của vấn đề, nhằm tìm ra nguồn gốc. 

Tác giả còn cho ta biết cả địa lý, phong thủy nơi lập đền thờ. Lập từ bao giờ, trùng tu tôn tạo bao nhiêu lần, có bao nhiêu hạng mục, chất liệu xây dựng, chất lượng công trình, đánh giá về thẩm mỹ kiến trúc. Giới thiệu tỉ mỉ chữ nghĩa và dịch từ Hán ra Việt các hoành phi, câu đối, đủ cả tên tác giả, tên người cung tiến.  

Về phần lễ và phần hội, khảo tả lớp lang, tỉ mỉ. Tục lệ cái gì truyền thừa đến ngày nay, cái gì đứt gẫy và mất tuyệt. Cung cách mô tả này, khiến người chủ hội, hoặc ban tổ chức lễ hội có thể coi như văn bản cẩm nang, cứ dựa vào đấy mà phân công công việc theo từng phân khúc.  

“Tản Viên sơn thánh - Di tích và Lễ hội Đền Và” là  công trình khảo cứu của một cán bộ viện Hán-Nôm,TS Nguyễn Xuân Diện. Tất cả chỉ xoay quanh có một nhân vật được tôn thờ, đó là Tản Viên sơn thánh, một ngôi đền (di tích)-Đền Và, và một lễ hội-hội Đền Và. Chỉ có thế thôi mà tác giả viết được cả một cuốn sách tới gần 200 trang. 

Tác giả mô tả không thiếu một thứ gì, từ địa lý, phong thủy của ngôi đền, lịch sử ngôi đền qua các thời kỳ, kể cả việc xây dựng, trùng tu, tôn tạo. Công việc xây dựng, nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật sơn, khảm, khắc, soi, trạm các đồ thờ, hoành phi, câu đối. Chất lượng vật liệu kiến trúc. Phiên âm, dịch (giải nghĩa) các sắc phong, câu đối, hoành phi. Và tất cả những gì thuộc về lễ và hội.  

Những việc làm trên đòi hỏi tính khoa học, tính kiên nhẫn và có lòng thành kính đối với các bậc thánh linh đã có công tạo dựng lên mảnh giang sơn gấm vóc này, đối với người có kiến văn thì trước sau gì rồi cũng làm được. Nhưng còn bóc tách các lớp văn hóa được tích hợp trong truyền thuyết và tổ hợp trong thần phả, cũng như sự xuất hiện các pho tượng lạ trong đền mầu trắng như tuyết. Vậy nó xuất hiện trong hoàn cảnh lịch sử nào, nó là biểu thị của tôn giáo nào? Nó được du nhập vào Việt Nam từ thời điểm nào? Và do tầng lớp nào đưa vào. Rồi những yếu tố nội sinh, ngoại sinh xuất hiện trong các điện thần Việt Nam dựa trên nguyên lý nào, triết lý nào. Đó là những vấn đề rối rắm, chồng chéo không thể nhìn mà thấy;không thể đọc mà hiểu ngay được. Và không phải đã kinh qua nghiên cứu triết học và tôn giáo phương Đông mà thấy được vấn đề đâu. Học với hành là cả một trời cách biệt. Tất cả những nội dung đặt ra như trên, tác giả đã giải quyết triệt để từng vấn đề. TS Nguyễn Xuân Diện là học giả hậu bối, nhưng công bằng mà nói, ông đã vượt hầu như tất cả các bậc tiền bối trong phạm vi nghiên cứu và khảo tả một di tích, một lễ hội. Do đó “Tản Viên sơn thánh - Di tích và Lễ hội Đền Và” là một công trình khoa học nghiêm túc, đạt chất lượng cao, và phương pháp thể hiện mang tính giáo khoa mẫu mực.  

Tuy nhiên,lễ hội gồm có hai phần quan trọng là Lễ và Hội. 

Lễ, do các chức việc của Hội đền đảm nhiệm. 

Hội,do nhân dân giữ vai trò chủ thể, vừa thực thi vừa sáng tạo. 

Trong công trình này, tác giả thể hiện vai trò của công chúng chưa tương xứng.Mong rằng sẽ được tác giả lưu ý bổ sung trong lần tái bản gần nhất, để công trình thêm hoàn hảo. 

Sở dĩ viết nên tác phẩm này, là do Nguyễn Xuân Diện có diễm phúc đầu thai và được sinh ra từ đất cổ Đường Lâm. Từ khi còn trong bụng mẹ, và suốt tuổi thơ, anh đã được nuôi dưỡng trong cái nôi văn hóa cổ xứ Đoài. Tới tuổi trưởng thành, anh biết góp nhặt và chắt chiu từng mảnh vụn của văn hóa dân gian. Anh tích góp và học hỏi suốt 40 năm, để rồi nó được bùng nổ và thăng hoa trong “Tản Viên sơn thánh - Di tích và Lễ hội Đền Và”. 

Hà Nội Rằm tháng Giêng năm Mậu tuất 

(1 tháng 3 năm 2018) 

Nhà văn H Q H

_________________________

TẢN VIÊN SƠN THÁNH - DI TÍCH & LỄ HỘI ĐỀN VÀ

Tác giả: Nguyễn Xuân Diện
NXB. Thế Giới. Hà Nội, 2017. 264 trang.
Giấy trắng. Bìa ép nhũ vàng và thúc nổi trên nền màu son.
Giá bìa: 72.000 đ.

Liên hệ mua sách:
Tại Đền Và: Chị Nữ số ĐT: 01 666 824 454.
Tại Hà Nội: Chị Nguyễn Kim Măng – Viện Nghiên cứu Hán Nôm, 183 Đặng Tiến Đông, Đống Đa, Hà Nội. ĐT: 098 529 9535 Email: kimmanghn@gmail.com

Đền Và (Đông Cung) là nơi thờ phụng Tản Viên Sơn Tam Vị Đại Vương Quốc Chúa Thượng Đẳng Thần, vị thần đứng đầu trong Tứ Bất Tử và cũng là đứng đầu bách thần – “khí thế rừng rực thuở đương thời, anh linh tỏa rạng đến muôn sau”.

Đền Và là hành cung do Thánh Tản chọn đất, là nơi Ngài đi tuần du, tắm gội rồi về nghỉ lại, gác lại Gậy tiên, Sách ước. Đây cũng là cung điện để bách quan và trăm họ bái yết Thánh Tản.

Đền Và có kiến trúc đường bệ, đăng đối và thâm nghiêm giữa rừng lim già tĩnh mịch, trong không gian độc lập, là nơi danh sĩ các đời đề thơ văn bày tỏ tấm lòng sùng kính với Đức Thánh Tản.

Lễ hội đền Và là một trong các lễ hội lớn vào bậc nhất và đông vui nhất xứ Đoài; hội tụ sức mạnh cộng đồng và gửi gắm khát vọng về hòa bình và no ấm của muôn dân Đất Việt trong suốt dọc dài lịch sử.

MỤC LỤC

Lời giới thiệu

Phần 1: KHẢO CỨU NGỌC PHẢ, DI TÍCH VÀ LỄ HỘI

1. Truyền thuyết và Thư tịch
1.1. Truyền thuyết dân gian
1.2. Thư tịch cổ

2. Khảo cứu về Ngọc phả
2.1. Các bản Ngọc phả (Thần tích)
2.2. Từ truyền thuyết đến Ngọc phả

3. Hình tượng Tản Viên Sơn Thánh
3.1. Những tên gọi của Tản Viên Sơn Thánh
3.2. Các lớp văn hóa của hình tượng Tản Viên Sơn Thánh
3.2.1. Lớp văn hóa tín ngưỡng Việt - Mường
3.2.2. Lớp văn hóa Đạo giáo
3.2.3. Lớp văn hóa Nho giáo

4. Di tích đền Và - nơi Đức Thánh Tản thiết triều
4.1. Kiến trúc đền Và
4.2. Lịch sử xây dựng, tôn tạo đền Và
4.3. Bài trí thần điện và đồ thờ
4.4. Thư tịch Hán Nôm đền Và

5. Lễ hội đền Và, lễ hội lớn nhất xứ Đoài
5.1. Lễ hội Rằm tháng Giêng
5.2. Lễ hội Rằm tháng Chín

Phần 2: DI VĂN HÁN NÔM ĐỀN VÀ

Tản Lĩnh Sơn ngọc phả
Lịch triều Sắc phong
Hoành phi và Câu đối
1. Câu đối ở Nghi môn
2. Câu đối ở Gác trống - Gác chuông
3. Câu đối ở nhà Hữu mạc
4. Hoành phi ở nhà Tiền Tế
5. Câu đối ở nhà Tiền Tế
6. Hoành phi ở Trung cung và Hậu cung
7. Câu đối ở Trung cung và Hậu cung
8. Câu đối trong Tản Viên Sơn Thánh sự tích

Văn bia
Văn bia do Đốc học Sơn Tây Đỗ Doãn Chính soạn năm 1883

Các biển gỗ treo tại nhà Tiền tế
1. Biển gỗ đề thơ của Lại bộ Thượng Thư Nguyễn Khản năm 1783
2. Thơ họa lại của Đốc học Đặng Quỹ và Thương tá Nguyễn Trọng Điển
3. Bài ký leo núi Tản của Thương Sơn Bùi Đàm năm 1902
4. Bài ký về Đền Thượng của Hiến sát sứ Sơn Tây Bùi Đàm năm 1903
5. Bài ký về đền Và của Tuần phủ Sơn Tây Nguyễn Hữu Đắc năm 1909
6. Cuốn thư về đền Và của Phúc Hoàng Phan Đông năm 1912

Thư mục tài liệu tham khảo chính