Cổ tục VN: CHƠI TẾT MÙNG BA THÁNG BA và BÁNH TRÔI BÁNH CHAY

Chơi Tết mồng ba tháng ba 
là “phong tục cổ của An Nam từ xưa” 

Trần Thị Băng Thanh 

Nhân dân ta từ rất xa xưa có tục ăn tết Mồng ba tháng ba. Trong ngày tết ấy người dân không nhóm lửa, chỉ ăn đồ nguội, vì thế Tết mồng ba tháng ba còn gọi là “Tết hàn thực” (Tết ăn đồ nguội). Ngày nay tục lệ ấy vẫn thịnh hành. Giải thích về tục lệ này, nhiều người đều cho là bắt nguồn từ Trung Quốc, gắn với câu chuyện về cái chết thương tâm của Giới Chi Thôi.

Tích truyện kể rằng Tấn Văn Công trong những ngày gian khổ mưu cầu sự nghiệp bá vương, có lúc bị đói, Giới Chi Thôi đã cắt thịt đùi mình dâng ông ăn. Sau khi thành công, khen thưởng, Tấn văn Công quên Giới Chi Thôi, Giới buồn hận bỏ đi. Sau Văn Công nhớ ra triệu vời nhưng Giới không đến, trốn vào rừng. Tìm gọi mãi không được, Tấn Văn Công sai đốt rừng để Giới phải chạy ra; nhưng Giới Chi Thôi ôm cây chịu chết cháy chứ nhất định không tha thứ cho vị quân chủ mà Giới cho là vô tình. Tấn Văn Công sửa lỗi, nhưng lỗi lại chồng thêm lỗi nên hối hận, từ đó sai lệnh cấm lửa trong ngày này (mồng 3 thấng 3) để tưởng nhớ người bề tôi trung thành mà ông vì vô tâm đã bỏ quên. Cho đến ngày nay, chắc chắn chúng ta cũng đinh ninh nguồn gốc của ngày tết này là như thế. 

Nhưng cách đây đúng 720 năm, Trần Nhân Tông (1258 – 1308) đã nói rõ đó là “phong tục cổ của An Nam từ xưa”. Ông khẳng định điều đó trong một bài thơ kèm theo mâm bánh biếu sứ giả nhà Nguyên Trương Hiển Khanh (tên là Lập Đạo) sang Việt nam năm 1292. Bài thơ như sau:

                                    Giá chi vũ bãi thí xuân sam,

                                    Huống trị kim triêu tam nguyệt tam.

                                    Hồng ngọc đôi bàn xuân thái bính,

                                    Tòng lai phong tục cựu An Nam.

                                    (Múa giá chi rồi, thử áo xuân

                                    Hôm nay Hàn thực, buổi thanh thần

                                    Bánh rau tinh khiết đầy mâm ngọc

                                    Phong tục An Nam theo cổ nhân.)

                                                Biếu Trương Hiển Khanh bánh xuân

                                                                                    (Trần Lê Văn dịch)

Bài thơ giọng điệu trang nhã, vừa rất ân cần với khách vừa ý tứ sâu xa. 

Trước hết hãy nói về Trương Hiển Khanh. Người Việt nam chắc ai cũng nhớ, vào năm 1288 nước ta vừa “đại phá” cuộc xâm lược của nhà Nguyên lần thứ ba. Vua Nguyên (Hốt Tất Liệt) vốn rất hận, đã tập trung lực lượng chuẩn bị đánh lần thứ tư vào năm 1294. Trương Hiển Khanh là Thượng thư bộ Lễ của Nguyên triều sang Việt Nam có nhiệm vụ “dụ” vua Trần phải thực tâm thần phục, sang triều kiến vua Nguyên và chịu làm theo mọi điều kiện nhà Nguyên áp đặt, nếu không thiên triều sẽ “trừng phạt”. Có thể Trương Hiển Khanh cũng còn một nhiệm vụ nữa là quan sát xem nước Việt sau năm năm với hai cuộc chiến khốc liệt, thế và lực ra sao. Vua tôi nhà Trần hiểu rất rõ điiều đó, cho nên cuộc tiếp sứ lần này thực chất là một cuộc đấu tranh ngoại giao gai góc chứ không phải là cuộc thăm hỏi xã giao. Nhưng Trần Nhân tông hết sức chủ động, nhà vua chủ trương “hóa giải” tình hình đó, trước hết với vị sứ thần có địa vị cao trong Nguyên triều và chắc chắn có học vấn. Vua tiếp sứ giả ở Điện Tập hiền với phong cách rất thân mật, chủ tâm theo phong tục An Nam: đặt tiệc mời toàn hải sản, trong lúc trò chuyện thỉnh thoảng lại mời ăn trầu, thậm chí còn mời vào trong trướng “ngồi xuống đất”. Trong cả chuỗi sự kiện tiếp đãi với tinh thần khẳng định bản lĩnh dân tộc đó, vua Nhân Tông trong ngày tết Mồng ba tháng Ba đã biếu Trương Hiển Khanh một mâm bánh với bài thơ trên. Các vua nhà Trần là những người có học, chắc chắn nhà vua biết rõ câu chuyện Giới Chi Thôi, nhưng với căn cứ gì vua Nhân Tông khẳng định đó là “phong tục cổ An Nam từ trước tới nay”? Trần Nhân Tông không ghi chú rõ, nhưng gần đây tìm hiểu ý tứ của bài thơ này, chúng tôi đã thấy một căn cứ. Nguyên là theo sách Kinh Sở tuế thời ký thì ngày thứ 105 trong tiết đông, thường có mưa to gió lớn, gọi là tiết Hàn thực, người ta cấm lửa trong 3 ngày; Lời chú của sách này nói: Theo lịch thì tiết ấy vào khoảng trước thanh minh 2 ngày, cách ngày đông chí 106 ngày. Một sách “biệt lục” của Lưu Hướng cũng nói tiết Hàn thực có từ đời Chu; tiết này được gắn với truyện Giới Chi Thôi là từ thời Hậu Hán. Cũng sách này còn ghi người bản địa “thổ nhân” trong ngày 3 tháng ba còn ra bến sông, thả chén chỗ sông quanh vui uống rượu. Như vậy có thể nói ngày 3 tháng ba là một lễ hội của cư dân nông nghiệp phía nam, từ vùng Kinh Sở trở xuống (mà Việt Nam ngày nay xa xưa cũng là một trong Bách Việt. Bách Việt khác Hán tộc). Vì thế Nhân Tông mới nhấn mạnh đây là “phong tục cổ của An Nam”. Cũng có thể còn thêm một căn cứ nữa là nếu cứ theo tích Giới Chi Thôi thì tết mồng ba tháng ba là một cái tết buồn, nhưng trái lại với Việt Nam đây là một lễ hội vui, có múa hát, có mặc áo mới và ăn một thứ bánh có rau, tinh khiết như “hồng ngọc” mà vua gọi là “bánh xuân”. Bài thơ hai mươi tám chữ tặng Trương Hiển Khanh của Trần Nhân Tông quả là có một chiều sâu tư tưởng, một vẻ đẹp nhân văn rất đáng để hậu thế chiêm ngưỡng và suy ngẫm. 

Sau những động thái trong cuộc tiếp sứ của vua tôi nhà Trần, Nguyên sứ Trương Hiển Khanh đã không thể tuyên dụ được những chỉ dụ của vua Nguyên trong cuộc đối thoại mà đành viết lại thành văn bản trao sau. Và lúc đó thì “thiên sứ” đã lên đường về nước. Quả là sau khi tiếp xúc với Trần Nhân Tông, Trương Hiển Khanh đã có một cách nhìn, cách nghĩ khác về An Nam. Khi về, ông đã viết trong một bài ký: “Vua An Nam tiếp chuyện vui vẻ luôn luôn làm thơ tặng thiên sứ. Lập Đạo tức thì làm thơ đáp lại. Tiệc gần xong, mời Lập Đạo vào trong trướng, đều ngồi trên đất”. Với quan sát của Lập Đạo bây giờ “An Nam là nước nhỏ, nhưng có văn chương, không thể nói bừa họ là ếch ngồi đáy giếng”. Và ông thể hiện suy nghĩ đó trong một bài thơ với nhiều cảm tình:
.

                                                Dao vọng thương yên toả mộ hà,

                                                Thị triều nhân viễn cách yên hoa.

                                                Cô hư đình viện vô đa sở,

                                                Thịnh mậu viên lâm chỉ nhất gia.

                                                Nam chú hùng tân Thiên Hán thuỷ,

                                                Đông khai cao thụ mộc miên hoa.

                                                An Nam tuy tiểu văn chương tại,

                                                Vị khả khinh đàm tỉnh để oa.
.

Bản dịch An Nam chí lược:
.

                                                Ngắm cảnh chiều hôm khói mịt mờ,

                                                Xa nơi thành thị đỡ huyên hoa.

                                                Quạnh hiu đình viện không nhiều sở,

                                                Tươi tốt vườn cây chỉ một nhà.

                                                Thiên Hán bến Nam tuôn mạch nước,

                                                Mộc miên cây lớn trổ cành hoa.

                                                An Nam tuy nhỏ văn chương thịnh,

                                                “Ếch giếng”, khuyên đừng chế giễu ngoa.
.

Thực ra những ngày tết lễ, những phong tục tốt đẹp được hình thành là sáng tạo văn hóa của nhân loại. Nếu người ta thấy hay, thấy đẹp thì học theo, cũng chẳng có điều gì phải ngần ngại; cũng như giới trẻ ngày nay đã rất thích ngày Tết tình yêu 14 – 2, hay mọi người đều rất thích tục tặng quà cho con trẻ trong Đêm Chúa giáng sinh 25 – 12 ... Có điều tìm đến gốc gác một phong tục để biết thêm vẻ đẹp nhân văn của nó cũng là một việc rất nên biết. Huống nữa trả lại cái ý nghĩa sâu xa vui vẻ và đầy sức sống như thế cho ngày tết mồng 3 tháng Ba cổ truyền của người Việt lại càng là một việc rất nên làm.

_______________

Những tư liệu viết bài này lấy từ các sách: Đại Việt sử ký toàn thư, NXB Khoa học xã hội in năm 1985 và An Nam chí lược, bản dịch, Tài liệu tham khảo của Thư viện văn học và Bản dịch, NXB Thuận Hóa – Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, in năm 2002, Từ nguyên, Thương vụ ấn thư quán (Trung Quốc) xuất bản năm 1947.

Nguồn: Văn hóa Nghệ An.

* Tác giả Trần Thị Băng Thanh là PGS.TS, công tác tại Viện Văn học, đã nghỉ hưu. 

TS. Nguyễn Hồng Kiên giảng về Bánh trôi - Bánh Chay: 


TẾT BÁNH TRÔI BÁNH CHAY CỦA NGƯỜI VIỆT ĐÃ VÀ ĐANG ĐƯỢC TRÍCH DẪN 1 QUAN ĐIỂM rất SAI LẦM THEO TẾT HÀN THỰC CỦA TQ

Để giải thích ngọn ngành hơi mất thì giờ.

Nhưng RÕ RÀNG LÀ Tết/tiết mồng Ba tháng Ba người Việt gọi là "Tết Bánh trôi-bánh chay". 

Chỉ với món bánh làm từ GẠO (lúa nước- thứ mà vùng Trung nguyên của người Hán không trồng được) đủ cho thấy tổ tiên người Việt không bị ảnh hưởng từ cái tết Hàn thực của TQ.

Đã nhiều lần nhà cháu giải thích về các TẾT (tiết khí) trong 1 năm của âm lịch (lịch Trăng) Việt. Đó là các tiết khí của phương Nam, gắn với văn minh lúa nước. 

Cái mà bây giờ mọi người hay trích dẫn là chuyện ảnh hưởng NGƯỢC rất muộn, từ Trung Hoa. Họ du nhập của phương Nam, rồi SÁNG TÁC lại truyền thuyết cho LY KỲ thôi. 

Mặt khác, sau 1000 năm Bắc thuộc, nhiều phong tục của người Việt, hoặc bị khoác áo Hán hóa, hoặc các cụ ẨN vào đó để duy trì, tồn tại cái cốt lõi văn hóa mình.

Có thể đọc: "Trong lễ hội Trôi nước ngày mồng 3 tháng 3, ngày giỗ Nam phương Thánh mẫu cũng như ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba, ngày hội đền Hát Môn thờ hai Bà Trưng ngày mồng 5 tháng 3 dân làng nào cũng làm một mâm bánh Trôi gồm 100 bánh làm lễ vật dâng cúng. Sau khi hạ lễ, ông Trưởng lão trước gọi là Già làng về sau gọi là Tiên Chỉ đem 50 bánh đặt trên bè sen thả trôi sông và 50 bánh đem đặt lên núi để nhắc nhở đến sự tích “Bọc điều trăm họ thai chung”, năm mươi con theo cha xuống vùng sông nước, năm mươi con theo mẹ Âu lên vùng rừng núi chia nhau mà trị theo lời dặn dò của Bố Lạc." 

http://khoahochuyenbi.com/forum/showthread.php/22796-Mồng-3-tháng-3-âm-lịch-huyền-tích-mẫu-thượng-ngàn

SO SÁNH LUÔN KHẬP KHIỄNG. Nhưng nói các tiết/Tết của lịch Trăng Việt là theo TQ thì CHẢ KHÁC GÌ NÓI "RÉT NÀNG BÂN" CŨNG CÓ GỐC TQ ;)

Thêm nữa:

Đã nhiều lần nhà cháu giải thích về các TẾT (tiết khí) trong 1 năm của âm lịch (lịch Trăng) Việ là các TIẾT của KHÍ HẬU, THỜI TIẾT phương Nam, gắn với văn minh lúa nước, CHẢ MẤY LIÊN QUAN ĐẾN NÔNG NGHIỆP KHÔ của vùng bờ Bắc sông Hoàng

Người Hoa Hạ du nhập nhiều văn hóa/văn minh của phương Nam, rồi SÁNG TÁC, bịa thêm truyền thuyết cho LY KỲ và nhằm mục đích CƯỚP ĐOẠT VĂN HÓA thôi.

BI ZỜ, ĐẾ CÓ THỂ SÁNG TỎ ĐÔI CHÚT VỀ CHUYỆN NÀY, NHÀ CHÁU XIN ĐẶT RA 3 CÂU HỎI:

1- BÁNH TRÔI BÁNH CHAY LÀM BẰNG GÌ Ạ?

Bằng bột nếp (có pha tí Tẻ) đúng không ạ? 

Văn hóa/văn minh lúa nước cho dù vưỡn chưa được thống nhất cho lắm, nhưng chắc chắn là KHÔNG PHẢI CỦA NGƯỜI HOA HẠ. 

Vậy thì món CHÍNH (Main dish) của Tết mồng Ba tháng Ba, tức thị là CÁI LÀM NÊN cái Tết này, đâu liên quan gì đến cái ông Giới Tử Thôi bên Tàu VÀ CẢ CÁI 'THẾ GIỚI TRUNG HOA' (Le Monde de Chine) ?
Có nhẽ lại phải nhắc lại chuyện Thày Vượng GIẢNG cho chúng cháu: Khổng tử từng mắng vợ là HOANG, khi DÁM nấu cơm đến 2-3 lần trong 1 tháng. TỨC LÀ GẠO LÚA NƯỚC CHÍNH XÁC LÀ ngọc thực!

Có bác sẽ chất vấn là ở Việt Nam còn có món Bánh Trôi Tàu?

Để so sánh và tìm ra lý do gọi tên món 'chè' Tàu đó với món bánh trôi nước của Việt, xin NHƯỜNG cho các bác SÀNH ăn và các chuyên gia ẩm thực (nhà cháu không 'hảo ngọt').

Riêng nhà cháu nghĩ đó KHÔNG PHẢI LÀ món ăn của người Hoa Hạ. Vả chăng, không chỉ tên gọi, món đó được người Hoa ở Việt Nam chế biến, ăn và bán quanh năm, KHÔNG CHỈ TRONG 1 NGÀY, như người Việt.

2- CÁI GÌ LÀ CỐT LÕI CỦA TẾT HÀN THỰC?

Nhà cháu chưa tra được món CHÍNH (Main dish) của phong tục này ở Tàu là gì. Mà mỗi ngày lễ/tết trên khắp thế giới đều thường gắn với một món đặc biệt nào đấy (ăn ngỗng dịp Giáng sinh chẳng hạn). 

Cái cốt lõi của tết Hàn thực Trung Hoa là để tưởng nhớ một ông bị chết cháy nên kiêng không nổi lửa, chỉ ăn đồ nguội, nấu từ hôm trước.

Chuyện đó là NGĂN CẢN ĂN chứ đâu KHUYẾN KHÍCH ĂN (các cụ răng đen vưỡn bảo là ĂN Tết cơ mà?). Ngay điều đó cũng cho thấy RÕ cái vỏ khá muộn của giai thoại về tết này của Trung Hoa. 

Hơn nữa, mọi sự kiện văn hóa/văn minh đều BẮT NGUỒN từ cuộc sống của cả một cộng đồng, thật khó tin chuyện lại VÌ 1 cá nhân mà có thể hình thành 1 tập quán.

Vả chăng, từ bé nhà cháu vưỡn thấy bà, mẹ (rồi hôm nay thấy bà dì) VƯỠN NỔI LỬA NẤU BÁNH TRÔI-BÁNH CHAY ĐÚNG TRONG NGÀY 3/3. (Chả biết nhà các bác có nấu từ đêm hôm qua ?) Nghĩa là cái CẦN THỰC HIỆN của tết Hàn Thực 'à la Chinois' đâu có tồn tại trong Tết bánh Trôi-bánh Chay của người Việt?

3- VẬY THÌ TẾT BÁNH TRÔI-BÁNH CHAY LÀ 'TƯỢNG' CHO CÁI GÌ ?

Vầng, truyền thuyết/giai thoại hay nguồn gốc của Tết mồng Ba tháng Ba là gi?
Thật khó truy nguyên! 

Vì như đã nói, trong lịch sử nhiều lần các chính thể Phong kiến Quân chủ Việt đã CHỦ ĐỘNG du nhập văn hóa/văn minh Trung Hoa, để chứng tỏ VÔ TỐN (không thua kém). Đó là 1 lớp MỜ, 1 lớp VỎ VĂN HÓA cần được (nhưng không dễ) bóc tách.

Theo nhà cháu, suốt 1000 năm Bắc thuộc, dù không bị đồng hóa, hay chính là để có thể bảo lưu HỒN CỐT, các thế hệ Tổ tiên người Việt có lẽ đã buộc phải MƯỢN TẠM 1 lớp VỎ kiểu Trung Hoa ('à la Chinois') để CHE ĐẬY, ẩn thân. Đó lại là 1 lớp CHỒNG MỜ quá lâu. Những thế hệ sau dần quên mất chuyện THẬT đương nhiên trong thế hệ trước.

Như đã thưa ở stt trước NHÀ CHÁU NHÌN THẤY ẢNH XẠ HUYỀN THOẠI TRĂM TRỨNG trong đĩa bánh chay và bát bánh trôi. Nhưng để RÀNH RỌT thì chỉ mình nhà cháu không thể kham nổi (vì ham chơi hơn)

BỊ MỌI NGƯỜI 'TRUY BỨC' QUÁ, NHÀ CHÁU CHỈ XIN THƯA LẠI THÊM TÍ NHƯ VẬY THÔI Ạ! Nhà cháu đi ăn bánh trôi-bánh chay đây !