Tết Đoan Ngọ qua tài liệu mộc bản triều Nguyễn
Hoàng Thị Ánh Phượng
(Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV)
Tồn tại từ lâu trong văn hóa dân gian của một số nước Á Đông, Tết Đoan Ngọ (Tết Đoan Dương) diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm, cũng là một trong những Tết quan trọng trong sinh hoạt văn hóa của người Việt Nam.
Về nguồn gốc của Tết này, ngoài sự tích Khuất Nguyên của Trung Quốc thì ở mỗi quốc gia đều có cách giải thích khác nhau, nhưng điểm chung là gắn liền với sự tuần hoàn của thời tiết trong năm. Vì Đoan Ngọ là bắt đầu giữa trưa (Đoan: mở đầu, Ngọ: giữa trưa); còn Dương là mặt trời, là khí dương, Đoan Dương có nghĩa là bắt đầu khí dương đang thịnh, như vậy, ngày Đoan Ngọ là cột mốc quan trọng của chu kỳ tuần hoàn thời tiết trong năm, là lúc mặt trời bắt đầu ngắn nhất, con người ở gần trời đất nhất. Ở Việt Nam, Tết Đoan Ngọ còn gọi là Tết diệt sâu bọ để tưởng nhớ đến việc ông lão Đôi Truân giúp dân chúng trị sâu bọ phá hoại mùa màng.
Dưới triều Nguyễn, tiết Đoan Dương cùng với Nguyên Đán, Vạn Thọ là ba tiết lớn nhất trong năm. Vì vậy, các vua sẽ ấn định thời gian nghỉ Tết và những nghi lễ cần thực hiện.
Tùy theo tính chất công việc, thời gian nghỉ Tết Đoan Ngọ đối với các nha, sở sẽ được quy định khác nhau. Mộc bản sách “Đại Nam thực lục chính biên đệ nhị kỷ”, quyển 67, mặt khắc 5, cho biết vào thời vua Minh Mệnh thì trước tết Đoan Dương một ngày, sắc cho những công tác thổ mộc ở Kinh nghỉ việc 2 ngày (mùng 4 và mồng 5); những công sở Nội tạo, Nội vụ, Vũ khố nghỉ việc 1 ngày (mùng 5). Còn dưới thời vua Tự Đức thì các sở thợ ở Kinh chỉ được nghỉ duy nhất một ngày là mùng 5.
