BÓNG Ô CUỐI LÀNG - Hồi ký Phạm Thành Hưng

Bóng ô cuối làng
Hồi ký của Phạm Thành Hưng

Quãng giữa thế kỷ trước, nếu về vẽ cảnh làng tôi, họa sỹ chỉ cần tô lên nền toan hai mảng màu xanh nối nhau: mảng xanh trên là màu xanh chân trời, mảng xanh dưới là màu xanh của cói. Giữa đường kẻ chỉ, nối tiếp mặt đất với bầu trời, hãy thả xuống một giọt mực tàu, tạo một chấm đen. Đúng vậy. Giữa hai tầng xanh của trời và đất, chỉ cần thêm một chấm đen thôi, người làng tôi sẽ nhận ra ngay phong cảnh làng mình. 

Chấm đen đó là chiếc ô của ông ngoại tôi, sớm chiều xuất hiện trên con đê cuối làng. 

Có lẽ trên đời, chưa ai đi chậm như ông tôi. Ông đi chậm vì mặt đê ngày nắng thì gập ghềnh sống trâu, ngày mưa thì bùn lầy trơn như đổ mỡ. Biển rút ngày một xa, con đê mỗi năm một thấp. Người đồng cói chỉ làm nhà thấp mái để tránh bão biển. Vì vậy mà làng cói quê tôi nhìn đâu cũng chỉ thấy cói, chẳng thấy nhà. Cói lên cao, mặt đất tuyền một màu xanh ngăn ngắt. Ông tôi cầm ô chậm rãi bước qua những đồng cói xanh ngút ngàn, tưởng chừng bất tận. Ông tôi đi chậm, còn vì chiếc đẫy đựng thuốc nặng trên vai. Chợ Huyện một tháng 4 phiên, chợ Hói Đào, chợ Hôm Giún cứ ba ngày lại họp một lần. Vì vậy mà ngày nào ông tôi cũng đi chợ. Có điều ông tôi đi chậm quá. Người làng cứ thấy ông tôi ở đầu con đê, bảo nhau nấu cơm chiều. Nhưng nấu xong rồi, vẫn thấy chiếc ô đen ông tôi trên đê. Chiếc ô đen lừ lừ trôi, có lúc đứng lại như dấu chấm hỏi cuối chân trời. 

Người già làng tôi bảo rằng: Ông tôi đi bằng tốc độ của thời Tiền Lê, ông tôi đi chậm không phải vì đường trơn, đẫy nặng, mà vì nặng những điều u uẩn trong đầu.

Bố tôi là con trai mồ côi nên tôi khi lớn lên chỉ biết một người ông duy nhất là ông ngoại của mình. Tôi yêu ông, rất tự hào về ông lẫn chiếc ô của ông. Ông tôi là thầy lang nổi tiếng một vùng vì hiền lành, đức độ. Vậy mà có lần mẹ tôi, không biết hai người có chuyện gì căng thẳng, đã lên án bố tôi: “Bố mày cũng tệ lắm đấy, có lần không cho ông ngủ nhờ. Con rể mà vậy đấy”. Tôi hỏi vì sao, mẹ tôi nín lặng, như đã trót lỡ lời. Bố tôi, ông tôi là những người tốt nhất trên đời, làm sao có chuyện tày trời như vậy. Tôi hỏi gặng. Mẹ tôi tặc lưỡi: lớn lên khắc biết. Tôi không nài thêm nữa. Có điều, suốt tuổi thơ tôi, câu hỏi ấy cứ lớn lên, ám ảnh mãi, đến tuổi trưởng thành tôi chờ mãi vẫn không thấy mình “khắc biết”.

Nhà ông tôi là một ngôi nhà cổ, cột gỗ lim tôi ôm không xuể nhưng tường gạch bao đã bị nước mặn ăn vào, lở đỏ. Những bức tường long lở là chứng tích hủy hoại của một cơn hối đông, nay ta quen gọi là sóng thần, ập vào tàn phá vùng biển Nga Sơn. Ngôi nhà lặng lẽ nép mình giữa những hàng dừa nặng nề và mấy vườn đào. Mỗi lần ra thăm ông, anh em tôi thường thọc tay vào các hốc tường tìm trứng chim sẻ. Những đàn chim sẻ làm tổ quanh nhà ông, kêu lách chánh suốt ngày, nhiều buổi làm ông tôi mất ngủ. Chơi với bầy chim chán chê, chúng tôi lại lấy trộm chiếc ô của ông ra nghịch. Tôi chưa thấy chiếc ô nào nặng và to đến vậy. Bốn anh em chúng tôi, hai nội, hai ngoại của ông, ngồi dưới chiếc ô, ngửa mặt nhìn lên mà cứ hình dung như đang ngồi dưới một vòm trời. Bốn anh em cầm chung chiếc ô, cứ nhè lúc mưa to để đi ra vườn tìm cá rô lóc. Nhiều buổi gió lớn, bốn anh em đánh vật với chiếc ô, giống như những thủy thủ đánh vật với cánh buồm.

Vào những năm 60, tết năm nào tôi cũng đón giao thừa rồi ở lì nhà ông. Hình như thời ấy người lớn chuẩn bị đánh Mỹ nên trẻ con rất thích cuốn pháo và chơi trò súng diêm. Có một lần tôi và mấy đứa em con cậu (cháu nội ông tôi) phát hiện trên gác nhà ông có mấy thứ giấy phất diều và cuốn pháo rất tuyệt. Loại thứ nhất là một loại giấy vàng, đưa lên mắt thấy trong trong, mờ mờ như những tấm bánh đa sống. Loại ấy dán vào khung diều, phết nhiều nhựa cậy, nhựa sung sẽ dai như da trâu, diều lên, gió biển giật mạnh mấy cũng không rách. Tiếng sáo diều cứ vi vu, than thở suốt đêm. Loại thứ hai là loại giấy xôm xốp, kiểu như giấy bổi, quấn pháo rất mịn. Anh em tôi dùng thứ giấy bổi đó nhuộm màu bằng nước hạt mùng tơi chín, phơi khô rồi mới cuốn pháo. Cả làng không đứa nào có những quả pháo cối đẹp và nổ to như pháo anh em tôi cuốn. Mỗi lần nổ, xác pháo tơi vụn, không sót cục, tung lên trời như đàn ong tím. 

Nhưng rồi một buổi nọ, ông tôi gọi mấy anh em tôi đến ngồi quanh ông, “hỏi tội”. Ông hỏi: “Có biết gì đây không?” “Thưa ông, chữ nho ạ”. “Biết là chữ, sao xé của ông”. Tôi lớn nhất, tỏ ra hiểu biết hơn nên nhanh nhảu trả lời: “Chúng cháu tưởng loại chữ phong kiến này chết rồi, không cần nữa.” “Các thầy ở trường dạy cháu thế à?” . Ông tôi thở dài, run run lật mấy trang cuối của cuốn sách bị anh em tôi tàn phá. Ông vừa đọc thầm thì vừa nói như nói cho một mình nghe: “Trước sau nào thấy bóng người, Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông… Còn đâu nữa, xé hết của ông rồi, ông làm sao chép lại được. Bản chép tay của tôi đây. Bây giờ làm gì có loại giấy này…” Tôi sững sờ khi nghe ông đọc câu thơ. Chắc chắn là thầy cô nào đó đã có lần đọc cho chúng tôi nghe câu thơ hoa đào năm ngoái rồi. Thằng em bé nhất trong đám chúng tôi ngoan ngoãn rút trong túi ra mấy tờ chưa kịp giấu vào hốc gạch: “Trả ông này”. Ông tôi đau đớn ghép mấy trang giấy trở lại đúng chỗ nằm của nó trong cuốn sách. Tôi thương ông, ân hận nhưng cũng lần đầu tiên biết được rằng sách chữ nho đọc “ngược”. 

Vào cuối những năm 60, bom Mỹ bắt đầu dội xuống quê tôi mỗi ngày một nhiều. Có lẽ hạm đội 7 của Mỹ ở ngay trước cửa biển làng tôi, vì vậy mỗi lần bay vào đất liền đánh phá, trở về hạm đội, còn sót quả bom nào bọn giặc lái lại trút xuống mấy xã vùng tôi để hạ cánh cho nhẹ. Làng tôi hầu như tháng nào cũng có tang. Đó là những đám tang không kèn trống, vì là những đám báo tử từ chiến trường hoặc là những đám rước ra nghĩa trang vội vàng, bí mật, khoảng chiều tối, không để lộ mục tiêu cho máy bay phát hiện. Bọn trẻ chúng tôi lớn lên trong bom đạn. Ngày tết, chúng tôi không cuốn pháo đón giao thừa và bắn súng diêm nữa. Mấy quả pháo tép ăn nhằm gì. Chúng tôi dùng thuốc bom, chế mìn, làm bộc phá đón giao thừa và lần lượt... lên đường tòng quân. 

Chợ quê tôi họp thưa dần. Ông tôi đi cũng mỗi ngày một chậm. Duy có điều chiếc ô của ông tôi không bao giờ khuất hẳn phía chân trời. Nhìn thấy chiếc ô, dân làng vẫn nhắc nhau đến giờ nhóm lửa. Nhìn chiếc ô lặng lẽ trôi trên con đê biển, dân làng có được cảm giác bình yên. Nhiều người thì thào rằng, ông tôi là người dũng cảm, ông cầm ô ngang nhiên trên đê là cố ý thách thức bọn giặc lái Mỹ, nêu gương dũng cảm cho dân làng. Nhưng cũng có mấy gã nổi tiếng tinh quái trong làng thì bình luận rằng: ông không sợ bom là do nặng tai. Nghe tiếng nổ rất nhỏ, đã thế lại chân chậm mắt mờ, biết bom rơi chỗ nào mà tránh... Mặc cho người ta bình luận, ông tôi vẫn đi chợ, bắt mạch, kê đơn và bán thuốc chịu cho những người ít tiền.

Thấm thoắt mấy lần đón giao thừa, tôi đã thành người lớn. Tôi tốt nghiệp cấp 3, thi thẳng vào Khoa Văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, ngất ngưởng á khoa. Tôi đã nhớ và nhận ra câu thơ xưa ông đọc trong cuốn sách bị xé làm pháo là một câu Kiều, và cuốn sách chính là một bản Kiều Nôm. Cũng lạ, tôi chỉ thuộc mấy bài xã luận báo Nhân Dân và khoảng bốn chục câu thơ Tố Hữu mà thi học sinh giỏi văn cấp nào cũng đoạt giải. Nếu đề thi văn hồi ấy mà thi Truyện Kiều hay văn học cổ, hẳn là tôi cắn bút, phải quay về với thứ chữ phong kiến của ông.

Năm 1970, tôi nhập học đại học, khi Khoa Ngữ Văn chưa có ngành Hán Nôm. Năm thứ nhất chưa được học văn học Việt Nam trung đại, nhưng chẳng rõ nghe lỏm từ ai, tôi đã biết câu Kiều “hoa đào năm ngoái” có vết tích Đường thi. Hết năm, nghỉ hè, tôi hăm hở về thăm ông để khoe với ông vốn kiến thức uyên bác mới đánh thó được. 

Ấy là một chiều mùa thu năm 1971. Vừa về tới nhà, không đợi bố mẹ giục, tôi đã ra thăm ông. Ông ốm đã mấy phiên chợ liền, dân làng ai cũng biết. Trước lúc trông thấy ông, tôi đi xuyên qua vườn đào. Vườn đào mùa xuân năm ngoái rực nở như một giấc mơ hồng, mùa thu năm nay chỉ thấy lá cành ủ rũ. Bước vào giường ông, tôi thấy ông nằm một mình, mắt nhìn đờ đẫn. Phải nhắc đi nhắc lại mấy câu liền, ông tôi mới biết tôi là cháu đến thăm. Thế rồi, ông nằm, cháu ngồi, tôi nói to như quát. Một lúc sau tôi đọc cho ông nghe mấy câu thơ Đường. Vừa nghe đến câu “nhân diện bất tri hà xứ khứ”, ông tôi liền ngồi nhỏm dậy, tỉnh táo, nhanh nhẹn như một tráng niên. “Không ai đọc thế, không đọc thế!” Ông tôi kêu lên, đôi mắt đang mệt mỏi là vậy mà thoắt đã ngả màu xanh - màu xanh lá đào. Ông nhanh nhẹn phất tay chỉ lên trần nhà: “Thơ ấy là thơ Thôi Hộ, không phải Thôi Hiệu. Hai vị khác nhau đấy. Ông vẫn còn Đề đô thành nam trang, bản đủ đây mà. Cháu leo lên thang. Đi lối này, lấy thùng sách trong cùng xuống đây cho ông!”. Tôi làm theo lời ông, kéo chiếc thang leo lên gác sách. Có lẽ vì tôi không phải là cháu nội, tôi không được biết hết những bí mật của ngôi nhà? Tôi băn khoăn tự hỏi. Đây là lần đầu tiên tôi được biết cái thế giới sách của ông trên căn buồng áp mái. 

-Nhà rộng sao ông không để sách dưới này, đọc cho tiện. Làm sao ông còn sức leo lên cao, dễ ngã lắm, ông? 

-Vì ông sợ bão biển, sợ những trận hối đông, nước vào ngập sách.

-Đài dự báo thời tiết, biết, chạy vẫn kịp. Mà biển xa rồi ông ơi.

Ông tôi ngần ngừ giấy lát rồi nói nhỏ:

-Ông không sợ biển, nhưng sợ… người.

-Người nào, ai cấm ông đọc sách Nho?

-Họ còn sống cả đấy - Ông tôi tư lự rồi ngân nga: Thủng thẳng chiều hôm dắt tay, Trông thế giới phút chim bay, Non cao non thấp mây thuộc, Cây cứng cây mềm gió hay, Nước mấy trăm thu còn vậy, Nguyệt bao nhiêu kiếp nhẫn này, Ngoài chưng mọi chốn đều thông hết, Riêng có lòng người cực hiểm thay… Thôi, lớn nữa, học nữa rồi cháu hiểu. 

Từ nhà ông trở về, tôi hơi tự ái. Ông vẫn xem tôi như trẻ nhỏ, lại giống mẹ tôi: lớn lên “khắc biết”. Nhưng tôi cũng chẳng còn thời gian để mà tự ái lâu. Vì mấy ngày sau tôi nhận được điện báo từ Đại học Tổng hợp Hà Nội rằng: đã trúng tuyển nghĩa vụ và có quyết định ngày ra tập trung nhập ngũ. 

Ngày tôi lên đường, tôi không có ảnh ông mang theo. Ông lấy bút lông, viết tặng tôi một chữ. Chữ ông viết trên giấy bình dân, mực hút rất đậm nhưng không được đẹp, vì tay ông đã run lắm rồi. Cầm tờ giấy nhét vào áo ngực, tôi cứ đinh ninh là chữ “Thắng”, mãi sau này mới biết đó là chữ “Phúc”. Tôi thầm hứa với ông, nếu ra trận chiến thắng trở về, tôi sẽ học Hán văn để kế thừa cái gia sản bí mật của ông trên gác.

Vào những ngày chống giữ thành Quảng Trị, sợ không may lúc chết xác mình thành xác lính vô danh, tôi ghi họ tên, cha mẹ cùng quê quán mình vào mặt sau chữ Phúc, rồi gói kín vào bao nilon, đút túi ngực. Chữ “Phúc” của ông đã lặng lẽ nằm trên ngực tôi qua từng trận đánh. Tôi chết hụt hàng chục lần, bị thương 3 lần, nhưng rất may là chữ Phúc của tôi cuối cùng vẫn không bị đồng đội moi ra đọc. 

Sau một năm ở chiến trường, tôi không nhận được tin nhà. Mùa hè năm sau, tôi được ra Bắc, điều trị lành vết thương, thành người khỏe mạnh. Tôi viết thư về thăm ông, cám ơn ông đã ban cho tôi tấm bùa hộ mệnh giữa chiến trường. Thư vừa gửi đi, ngày hôm sau tôi đã nhận được thư bố tôi viết. Nhưng đó không phải là thư trả lời, mà là lá thư viết gần một năm trước. Đọc thư, tôi chết lặng người. Ông tôi mất rồi, mất gần một năm rồi! Tôi đã mất ông từ ngày 10 tháng 5 âm lịch, năm trước… Đêm hôm đó, vừa lau nước mắt, tôi vừa viết thư cho bố, hỏi lại xem ông mất thế nào. Mươi ngày sau, qua đường quân bưu, tôi nhận được thư. Trong thư, có đoạn bố tôi kể rõ: 

 “… Ông mất vì tuổi cao, nhưng cũng một phần do ông tiếc của. Có lẽ con đoán biết rồi, từ lâu mắt ông đã lòa không còn đọc sách được nữa. Cầm sách, ông đọc theo trí nhớ, chứ không nhìn rõ nét chữ. Nhiều buổi ra thăm, bố gặp ông cứ cầm sách mân mê, lật từng trang rồi ứa nước mắt. Rượu chả uống được, sách chả đọc được. Khổ nhất là khi có lệnh sơ tán máy bay, dọn đồ đạc, mấy thùng sách của ông không cánh mà bay đâu mất. Bố bảo ông không đọc được thì để người khác đọc. Bọn trộm sẽ bán cho người hay chữ. Nhưng ông bảo rằng chúng nó sẽ đem cuốn pháo, làm giấy lộn. Không ai khuyên giải được ông. Dao cầu, thuyền tán, thuốc nam, thuốc bắc, ông vứt hết. Ông đổ bệnh, nằm hàng tháng, đến khi hồi phục, đi không vững mà vẫn lò mò đội ô đi tìm sách, lội cả xuống những đồng cói quanh nhà, hy vọng kẻ trộm đang còn giấu, chưa kịp tẩu tán. Ông bị cảm lạnh, ngã giữa đồng, chiếc ô bung hết gọng, bệnh sưng phổi quật trở lại. Lần này thì không thể cứu chữa nữa con ạ. Ông coi sách là tất cả đời ông thì phải…”

Lá thư làm tôi lại một đêm mất ngủ. Tôi quyết định viết thư hỏi thẳng bố tôi về chuyện mẹ tôi một lần oán thán. Đơn vị tôi lại chuẩn bị trở lại chiến trường Quảng Trị. Biết đâu lên đường lần này tôi sẽ bị lục túi áo ngực để xác định danh tính. “Vì sao bố không cho ông ngủ nhờ?” Hỏi bố tôi điều này có thể tôi sẽ làm bố tôi đau khổ, nhưng trong chiến tranh nỗi khổ đó có thấm tháp gì so với hàng ngàn cái chết. Bố phải chiều con, bố ơi, cho con thanh thản trước khi trở lại chiến trường! Tôi nghiến răng kiên quyết viết…

Tôi nhận được hai lá thư liền. Lá thư đầu, bố tôi từ chối. Tới lá thứ hai, như hiểu nỗi bức xúc của tôi, bố tôi mới phân trần:

“Con cứ yên tâm, bố của con không phải là người xấu, không phải là người tệ bạc, mặc dù suốt đời ông không tha thứ cho bố chuyện đó, cũng như bố suốt đời ân hận… Ngày xưa ông là thầy đồ nổi tiếng hay chữ. Cụ ngoại con là học trò giỏi của cụ Thám hoa Nguyễn Thượng Hiền. Cụ đỗ cử nhân trường thi Nam Định nhưng không ra làm quan cho Pháp, ở nhà dạy học. Nối nghiệp cha, ông ngoại con đỗ khóa sinh cũng ở nhà làm thơ, dạy học. Trong làng xã và cả mấy tổng quanh ta có nhiều người xưng anh em với mẹ con không phải vì họ hàng đồng tộc, mà vì là có thời theo học chữ Hán của ông. Sau năm 54, người ta không dám gọi ông là thầy nữa. Mọi chuyện bắt đầu từ khi có đội cải cách về làng. Thấy ông đồ nhiều ruộng, họ xếp thành phần địa chủ bóc lột và gọi ông là Quốc dân đảng. Đúng là thời Nguyễn Thái Học, ông có tham gia đảng đó. Sau khởi nghĩa Yên Bái, ông đã phải mai danh ẩn tích, thoát tù tội rồi di cư vào Nga Sơn, làm nghề dạy học. Đảng yêu nước thì làm gì có tội. Vậy mà nhà ông vẫn bị lục lọi, niêm phong. Người ta đốt sách của ông vì không đủ chữ nghĩa để tìm thấy “tài liệu phản động” trong đống sách chữ nho. Những sách ông bị mất năm ngoái là sách ông giấu kịp và học trò lén cất giúp thầy. Ngày ông bị đấu tố, làng như có dịch, chẳng ai dám nhìn thẳng mặt nhau. Vì không biết khai báo, tự thú, sau khi bị đấu ông như bị mất trí, không tìm được đường về. Ông đi đâu đều có tự vệ theo dõi, chỉ điểm cho mấy ông đội. Đêm ấy, ông vào gọi cửa, bố đã không đủ gan để ông vào ngủ. Sau lưng ông mấy bước vẫn có bóng người cầm mã tấu đứng nghe lỏm. Bố khuyên ông về nhà… Từ đó ông sợ. Sửa sai, ông xuống thành phần rồi mà cơn sợ vẫn không hết, không dùng chữ Hán nữa, chỉ dùng Quốc ngữ. Có đọc sách vẫn như đọc trộm. Con hiểu bố không, gia đình ta là dân ngụ cư, khi đó con mới được 2 tháng. Đêm ấy, mẹ con ốm, đang nằm ôm con mà vẫn biết ông đến cầu cứu, vẫn nghe được lời bố thì thào...”

Tôi không đủ sức đọc hết bức thư. Mấy tuần sau, tôi nhét bức thư thêm vào chiếc túi ni lông có chữ “Phúc” của ông, lên đường cùng đơn vị trở lại mặt trận. Nhiều lúc tôi có cảm giác ngực mình đau nặng vì thêm một lá thư của bố tôi. Lá thư có trọng lượng của một bài học lịch sử.

Chiến tranh kết thúc lâu rồi. Ông tôi, rồi đến bố tôi, lần lượt không ai còn lại trên đời. Đến nay tôi đã thành ông, như ông tôi khi xưa. Vậy mà mấy chục năm qua, không biết bao lần, trong mơ, tôi vẫn thấy chiếc ô đen của ông phía chân trời làng tôi. 

Có phải hồn người xưa hiện về? Có phải ông tôi đang lang thang đi tìm chỗ ngủ, đi tìm bản Kiều Nôm rách nát của mình!

Liễu Giai, 10/2012

*Tác giả PGS.TS Phạm Thành Hưng là Giảng viên Khoa Văn học.

Nguồn: Khoa Vănhọc