Series: LIỆU HỒ QUÝ LY CÓ BỊ HÀM OAN?

FB : Trung Hoang

Trần Khát Chân: giữa hai dòng thời đại

“Không ai có thể trách mặt trời vì đã mọc khi đêm qua lạnh lẽo.”

Trong những năm tháng cuối cùng của nhà Trần, khi bóng tối đã bao phủ lên ánh vàng của huy hoàng cũ, xuất hiện một con người được xem là mẫu mực của trung liệt, trí dũng và tiết tháo – Trần Khát Chân. Nhưng sự thật không giản dị như những trang sử vẫn kể. Con người ấy, trong cái nhìn sâu hơn, là hiện thân của một cuộc giằng co giữa hai thứ trung: trung với triều đại đang tàn, hay trung với vận mệnh quốc gia đang cần đổi thay. Lịch sử đã chọn cách ca ngợi ông như một vị trung thần, nhưng không trả lời câu hỏi khó nhất: liệu ông có thực sự tin vào cái triều đại mà ông bảo vệ, hay chỉ không đủ dũng cảm để bước qua giới hạn của thời đại mình?

Trần Khát Chân sinh ra trong giai đoạn mà nhà Trần đã đánh mất linh hồn và khí chất của chính nó. Thế hệ của ông được nuôi dưỡng bằng ký ức chiến công của cha ông, bằng tinh thần kháng Nguyên, bằng lời thề sông Hóa – nhưng khi ông lớn lên, tất cả những điều ấy chỉ còn là âm vang. Trong lòng triều chính, quyền lực bị chia cắt, sự tin cậy biến mất, kẻ sĩ bị biến thành công cụ cho những cuộc tranh đoạt tông tộc. Ở bên ngoài, dân đói, giặc nổi, và kỷ cương tan rã. Một người có trí tuệ và tấm lòng như Trần Khát Chân nhìn thấy tất cả, nhưng giữa thấy và làm, có một vực sâu của đạo lý. Ông yêu triều đại của mình, nhưng ông cũng hiểu rằng triều đại ấy không còn đáng để yêu như xưa. Ông biết rằng những gì Hồ Quý Ly đang làm – siết kỷ luật, khôi phục tài chính, chấn chỉnh quân đội – đều là điều đúng, là cần, và là người duy nhất, nhưng lòng trung đã được khắc vào xương tủy như một định mệnh. Một người như ông, nếu không trung, thì không còn là chính mình nữa.

Sử sách thường chỉ kể về một âm mưu: Trần Khát Chân cùng đồng đảng định ám sát Hồ Quý Ly, nhưng thất bại và bị giết. Mọi thứ được giản lược như một vở kịch chính trị. Nhưng đằng sau vở kịch ấy là một bi kịch của nhận thức. Ông biết rằng Hồ Quý Ly không phải là kẻ thù của đất nước – chỉ là kẻ thù của dòng tộc. Nhưng trong tâm thức người xưa, dòng tộc và quốc gia là một. Khái niệm “nước” chưa tách khỏi “vua”. Vì thế, trong khoảnh khắc phải chọn lựa, ông chọn điều mà cả ngàn năm Nho giáo dạy: trung quân. Nhưng nếu đặt vào thế giới quan hiện đại, thì lựa chọn ấy là một sai lầm có tính bi tráng. Ông đã chọn trung thành với hình thức, thay vì với nội dung. Và đó là bi kịch của hầu hết những người trung nghĩa trong lịch sử Việt Nam: chết cho biểu tượng, không sống cho lẽ phải.

Câu chuyện giữa ông và Hồ Quý Ly, nếu bỏ đi lớp sơn của chính sử, có lẽ là một bi kịch đẹp của trí thức – nơi hai con người nhìn thấy nhau nhưng không thể đứng cùng nhau. Hồ Quý Ly nhìn thấy trong Trần Khát Chân một con người có trí – dũng và năng lực, có đạo đức, có lòng vì nước. Trần Khát Chân, ngược lại, nhìn thấy ở Hồ Quý Ly một người có tầm nhìn, có bản lĩnh, có khát vọng đổi thay. Họ kính trọng nhau, thậm chí có thể hiểu nhau, nhưng họ không thể cùng tồn tại. Một người đại diện cho lý trí, một người đại diện cho trung thành. Một bên nhìn về tương lai, bên kia bấu víu vào quá khứ. Họ gặp nhau ở ý thức trách nhiệm, nhưng tách nhau ở định nghĩa của chính nghĩa. Và khi lịch sử buộc họ phải chọn, họ chọn khác.

Khi âm mưu ám sát bị bại lộ, Trần Khát Chân bị bắt, bị giết cùng hàng trăm người trong dòng họ. Một hành động dã man, nhưng cũng là điều không thể tránh trong thời đoạn mà mọi hành vi đều bị đọc như phản nghịch. Nhưng điều đáng nói hơn cả là khoảnh khắc trước khi mọi chuyện xảy ra: tại sao ông – một người dũng cảm, từng chiến đấu hàng chục trận, từng cầm quân dẹp loạn – lại không xuống tay? Có phải vì ông sợ? Hay vì ông hiểu rằng nếu giết Hồ Quý Ly, thì không chỉ một người chết, mà cả hy vọng về sự cải cách cũng chết theo?

Câu hỏi ấy không ai có thể trả lời. Nhưng có thể cảm nhận được rằng, trong lòng ông, có một sự giằng co dữ dội. Ông không muốn giết một người mà ông thực ra rất tôn trọng và biết rõ đang làm điều đúng, nhưng ông cũng không thể phản lại nguyên tắc mà mình được dạy. Đó không phải là sự mâu thuẫn, mà là sự cô độc: cô độc của người mang đạo nghĩa trong thời buổi đạo nghĩa không còn chỗ. Nếu nhìn lại từ góc độ của Hồ Quý Ly, có lẽ ông cũng hiểu điều đó. Bằng chứng là, sau khi giết Trần Khát Chân, ông vẫn dùng người họ Trần trong bộ máy, vẫn giữ lại nhiều kẻ sĩ từng thuộc về triều cũ. Hành động ấy không phải do lòng khoan dung, mà do sự hiểu biết: ông biết những người ấy không có tội; họ chỉ trung thành với quá khứ, và vì thế mà trở thành kẻ thù của tương lai.

Trần Khát Chân chết như một biểu tượng của lòng trung, nhưng sống mãi như một biểu tượng của giới hạn. Ông đại diện cho tầng lớp sĩ phu Việt Nam suốt nhiều thế kỷ sau: có tri thức, có đạo đức, có tấm lòng, nhưng bị trói bởi ý niệm về trung quân. Họ dám chết cho vua, nhưng không dám sống cho nước. Họ có thể nhìn thấy cái sai, nhưng lại sợ bị gọi là phản nghịch. Từ thời ông, đến Nguyễn Trãi, đến Phan Thanh Giản, đến hàng trăm người khác trong lịch sử, bi kịch ấy cứ lặp đi lặp lại: người trí thức Việt Nam không thiếu lòng can đảm, chỉ thiếu quyền được tự do trong tư tưởng và gần như không thể đóng góp cho quốc gia bằng năng lực phát tiết từ tự do tư tưởng của họ. Trần Khát Chân là khởi đầu của chuỗi bi kịch đó – người có thể thay đổi lịch sử, nhưng lại chọn chết cho lịch sử.

Tuy vậy, không thể phủ nhận rằng chính cái chết của ông cũng là một biểu hiện cao nhất của đạo đức trong thời đại ấy. Nó giữ lại cho lịch sử một khái niệm: rằng lòng trung, dù sai thời điểm, vẫn là thứ giúp con người giữ được phẩm giá giữa cơn hỗn loạn. Nếu Hồ Quý Ly là lý trí lạnh lùng, thì Trần Khát Chân là lương tâm còn sót lại. Hai con người đó, ở hai cực đối lập, cùng giữ cho lịch sử không rơi vào sự vô nghĩa. Một bên kéo quốc gia về phía tổ chức, bên kia kéo nó về phía đạo đức; giữa hai lực kéo ấy, Đại Việt được cứu khỏi việc tan rã thành vô thức. Có lẽ vì thế mà hậu thế, dù không hiểu rõ, vẫn dành cho cả hai một sự kính trọng khác nhau: kính Hồ Quý Ly vì trí, kính Trần Khát Chân vì tâm.

Nhưng nếu lịch sử chỉ dừng ở chỗ đó, nó sẽ mãi là một bài học đạo đức buồn tẻ. Điều đáng học hơn là cách mà bi kịch ấy phản chiếu chính chúng ta: giữa những thời đoạn khủng hoảng, ta có đủ can đảm để trung với điều đúng, hay vẫn trung với điều quen? Khi một hệ thống đã mục nát, lòng trung có còn là đức hạnh, hay chỉ là hình thức của nỗi sợ? Trần Khát Chân đã trung thành, và vì thế ông được phong thánh. Nhưng Hồ Quý Ly đã phản nghịch, và vì thế ông được lịch sử thật sự nhớ. Giữa hai con đường ấy, con người phải chọn: được ca ngợi hay được hiểu? Được chết trong danh dự hay sống trong cô độc? Không có câu trả lời dễ dàng, và cũng không có câu trả lời đúng tuyệt đối. Bởi mỗi người chỉ có thể lựa chọn theo thứ ánh sáng mà thời đại của mình chiếu rọi.

Nếu phải công bằng, có lẽ nên nói rằng Trần Khát Chân đã không phản bội ai – ông chỉ trung thực với bản thân mình. Ông không có tham vọng quyền lực, không có ý đồ giành ngôi, ông chỉ muốn giữ lấy một thế giới đang tan rã mà không biết rằng việc giữ lấy nó chính là ngăn cản sự tái sinh. Cái chết của ông, nhìn từ góc độ triết lý lịch sử, là một sự kiện tất yếu: sự hi sinh của quá khứ để tương lai có thể hình thành. Không có ông, lịch sử có thể trôi qua nhanh hơn, nhưng sẽ nghèo đi chiều sâu đạo đức. Nhờ ông, chúng ta hiểu rằng mọi cải cách đều phải trả giá, và cái giá ấy thường được trả bằng máu của những người trung nghĩa.

Trần Khát Chân không chỉ là nhân vật lịch sử, mà là biểu tượng của một mô hình tư duy đã định hình người Việt hàng thế kỷ: sống trong mâu thuẫn giữa đạo và trí, giữa tình và lý. Cái chết của ông là tiếng chuông cho thấy giới hạn của lòng trung trong một xã hội chưa biết tôn trọng lý trí. Và vì thế, ông không phải chỉ thuộc về quá khứ – ông là tấm gương phản chiếu hiện tại. Trong mọi thời đại, luôn có những người như ông: đứng ở lằn ranh giữa hai trật tự, nhìn thấy cả sự đúng của cái mới và cái đẹp của cái cũ, nhưng không thể chọn. Họ sống bằng danh dự, và chết trong cô độc.

Khi ta đọc lại lịch sử, dễ dàng cảm thương cho những người như vậy, nhưng ít ai dám hỏi: nếu họ không chết, liệu họ có thể sống khác đi? Có lẽ không. Bởi vì xã hội ấy, và nhiều xã hội sau này, chưa bao giờ cho phép con người tự định nghĩa lại lòng trung của mình. Người ta chỉ được trung thành với hình thức, chứ không được trung thành với lẽ phải. Và đó chính là lý do khiến lịch sử Việt Nam, dù giàu bi hùng, lại hiếm khi sản sinh ra những nhà cải cách thực sự: vì mỗi khi có ai đó dám hành động, họ bị giết bởi những người chỉ biết trung.

Nhìn lại, bi kịch của Trần Khát Chân chính là lời cảnh báo cho mọi thời đại: rằng đạo đức không thể thay thế cho năng lực, nhưng năng lực cũng không thể tồn tại nếu thiếu đạo đức. Một xã hội chỉ sống được khi hai điều ấy không loại trừ nhau. Hồ Quý Ly đại diện cho năng lực, Trần Khát Chân đại diện cho đạo đức. Cả hai đều cần thiết. Nhưng lịch sử, như thường lệ, chỉ có thể chọn một. Và trong lựa chọn ấy, con người bị nghiền nát giữa bánh xe của tiến hóa.

Nếu bài viết trước kết thúc bằng hình ảnh Hồ Quý Ly như người dọn dẹp để tương lai bắt đầu, thì ở đây, Trần Khát Chân là người giữ lại phần tinh anh của quá khứ để tương lai đó không vô hồn, không trôi dễ dàng vào quên lãng. Không có ông, lý trí của Hồ Quý Ly sẽ trở nên lạnh lẽo; không có Hồ Quý Ly, lòng trung của ông sẽ trở nên vô nghĩa. Nếu xét trên quan điểm trung dung, nhìn và học lịch sử như một dòng chảy tiến hoá liên tục, có sinh, có diệt, họ là hai nửa của một chỉnh thể – hai cực của lịch sử – cùng tạo nên sự chuyển mình của một dân tộc. Và có lẽ, chỉ khi hiểu được cả hai, ta mới có thể hiểu lịch sử Việt Nam trong toàn vẹn của nó: một lịch sử luôn đi về phía trước, nhưng không bao giờ chối bỏ, phủ nhận quá khứ của mình, để trưởng thành.

(Còn tiếp)