Vô cảm và Cực đoan sẽ Cản Đường Hòa giải
Nguyễn Quang Dy
10-6-2016
“Chúng ta không thể thay đổi được quá khứ nhưng chúng ta có thể sắp xếp lại tương lai”. (Dalai Lama)
Bóng ma Việt Nam lại trỗi dậy
Theo một khảo sát của viện Gallup
(11/2012) Việt Nam thuộc nhóm các quốc gia vô cảm nhất thế giới (đứng
thứ 13 trong tổng số 150 nước). Đó là một tin buồn (bad news). Người
Singapore vô cảm thì còn dễ lý giải và hiểu được, vì một quốc gia phát
triển (high-tech) dễ làm con người vô cảm (thiếu high-touch). Việt Nam
là một quốc gia chưa phát triển (low-tech) mà con người đã vô cảm thì
khó lý giải và đáng lo ngại. Còn đáng lo ngại hơn khi vô cảm cộng với
cực đoan (như anh em sinh đôi) sẽ cản đường hòa giải. Vì vô cảm và cực
đoan dựa vào sức mạnh cứng và bạo lực, dẫn đến xung đột và tội ác, nên
hòa giải đòi hỏi lòng nhân ái và vị tha, thái độ ôn hòa và thiện chí.
Chỉ có sự tử tế và đồng cảm, vượt qua chấp và ngã, mới tạo được sức mạnh
mềm, để hóa giải hận thù và định kiến, ngăn ngừa bạo lực và tội ác.
Là một cựu chiến binh đã nếm mùi Chiến
tranh Việt Nam và tham gia quá trình hòa giải (đầy nan giải) trong thời
hậu chiến, tôi có dịp kết giao với các cựu chiến binh tham gia chiến
tranh cũng như hòa giải, góp phần tạo dựng và phát triển FETP. Tuy không
ngạc nhiên, nhưng tôi hơi lo ngại khi “bóng ma Việt Nam” (và Thạnh
Phong) lại trỗi dậy, làm u ám bầu không khí hòa giải do cuộc tranh cãi
gây bất đồng về vai trò của Bob Kerrey, sau Cơn sốt “Obamania” đầy cảm
hứng. Tuy tranh cãi có thể cần thiết, nhưng tranh cãi gây chia rẽ lúc
này chỉ có lợi cho ông bạn láng giềng phương bắc. Một khi đã không tránh
được tranh cãi thì hãy bình tĩnh lắng nghe nhau, tránh thái độ cực đoan
cố chấp, để tìm mẫu số chung cho lời giải, và nên đặt vấn đề tranh cãi
cụ thể trong một bức tranh rộng lớn hơn (in perspectives).
Câu chuyện Bob Kerrey và đại học Fulbright
Gần đây, dư luận ồn ào tranh cãi về Bob
Kerrey khi được cử làm chủ tịch quỹ tín thác của Đại học Fulbright
Vietnam (FUV). Sau một thời gian dài tưởng đã trôi vào quên lãng, quá
khứ đau buồn của Bob Kerrey liên quan đến vụ thảm sát phụ nữ và trẻ em
tại Thạnh Phong (25/2/1969) lại trỗi dậy như bóng ma ám ảnh Bob Kerrey
(và tương lai của FUV). Năm 2001, New York Times và CBS News “60
Minutes” đã điều tra vụ thảm sát Thạnh Phong, để lại một vết đen lớn
trong sự nghiệp của Bob Kerrey, nguyên thống đốc bang Nebraska và thượng
nghị sỹ đảng Dân chủ. Năm 1992, Bob Kerrey đã ra tranh cử tổng thống,
nhưng quyết định rút lui sớm khỏi cuộc đua (primary), trước khi bóng ma
Thạnh Phong trỗi dậy.
Có một sự thật mà chắc nhiều người đều
biết là Bob Kerrey đã thành tâm ân hận sám hối và làm nhiều việc có ích
để chuộc lỗi lầm. Không thể phủ nhận vai trò và đóng góp quan trọng của
Bob Kerrey, cũng như John McCain và John Kerry, trong quá trình hòa giải
và bình thường hóa quan hệ Mỹ-Việt. Gần đây, nếu không có ba vị cựu
chiến binh này dũng cảm đứng ra “chống lưng” thì chưa chắc Tổng thống
Obama đã dám tuyên bố bỏ cấm vận vũ khí hoàn toàn cho Việt Nam, tạo ra
một bước ngoặt mới cho quan hệ đối tác chiến lược (trên thực tế) giữa
hai nước cựu thù, để đối phó với Trung Quốc tại Biển Đông. Kinh nghiệm
về giáo dục của Bob Kerrey làm chủ tịch “New School University”
(2001-2010) và dự án “Đại học Minerva” cũng là một vốn quý (asset) để
đóng góp xây dựng FUV theo mô hình mới.
Nhưng có một sự thật mà chắc nhiều người
khó quên là Bob Kerrey có vai trò chính trong vụ thảm sát Thạnh Phong,
giết hại 21 thường dân (chủ yếu là phụ nữ và trẻ em) như một tội ác
chiến tranh (dù trong hoàn cảnh nào). “Bóng ma Việt Nam” (hay Thạnh
Phong) vẫn chưa chết, sẵn sàng trỗi dậy ám ảnh không những Bob Kerery mà
còn nhiều người khác. Đừng quên bóng ma Việt Nam đã từng chia rẽ nước
Mỹ, đang tiếp tục chia rẽ cộng đồng người Việt, và ám ảnh quan hệ
Mỹ-Việt. Vì vậy, cần nhạy cảm với “bóng ma Việt Nam” tránh sa vào tranh
cãi gây bất đồng, dễ bị mắc kẹt trong đường hầm không lối thoát (như
“catch 22”). Đừng nên cố chấp biến mình thành “tù binh của quá khứ”
(prisoners of the past), nhưng cũng đừng chủ quan coi nhẹ bóng ma chiến
tranh còn đè nặng lên tâm thức nhiều người. Trong chiến tranh, những
người lính (như Bob Kerrey) là nạn nhân của những luật chơi tàn bạo (như
“Phoenix program”). Do cực đoan và vô cảm, cả hai phía đã gây ra nhiều
tội ác, hận thù.
Muốn biến hận thù thành lòng nhân ái,
phải biến gánh nặng (liability) của quá khứ thành vốn quý (asset) cho
tương lai, “biến lưỡi gươm thành lưỡi cầy” (turning swords into
ploughshares). Đó chính là sứ mệnh của FUV, đã trải qua gần hai thập kỷ
“lên bờ xuống ruộng”, nay mới thành hiện thực, để làm đòn bẩy cho quan
hệ hai nước. Vì vậy, sứ mệnh của FUV lớn hơn sự nghiệp của từng con
người tham gia xây dựng nó. Bob Kerrey là một sự lựa chọn “táo bạo” vì
những lý do thiết thực nói trên, nhưng lại gây tranh cãi (như đã từng
gây tranh cãi tại New School). Phải chấp nhận rủi ro và cái giá phải trả
cho sự lựa chọn đó. Hoặc là phải tránh ngay từ đầu, hoặc là phải kiên
trì theo đuổi đến cùng để từng bước hóa giải gánh nặng của quá khứ bằng
nỗ lực phi thường cho tương lai. Rút lui giữa chừng là chấp nhận thất
bại.
Chiến tranh đã để lại hậu quả khôn lường
cho cả hai bên, không chỉ mất mát to lớn về người và của mà còn để lại
những vết thương dai dẳng về tinh thần và tâm thức. Đã bốn thập kỷ trôi
qua nhưng bom mìn chưa nổ và chất độc da cam vẫn còn đang khủng bố những
người dân vô tội, và người Việt Nam vẫn chưa hòa giải được với nhau,
vẫn còn hận thù và định kiến. Người Việt cùng một phía cũng dễ bất đồng
và xung khắc với nhau. Trong khi vụ cá chết hàng loạt gần đây tại Miền
Trung gây ra thảm họa môi trường và khủng hoảng chính trị, làm phân hóa
và xung đột xã hội, thì bộ phim “Terror in Little Saigon” đã khơi lại
vết thương cũ thời hậu chiến trong cộng đồng người Việt. Phải chăng cũng
là do cực đoan và vô cảm?
Trong khi đó, bộ ba cựu chiến binh như
“ba ngự lâm pháo thủ” (John McCain, John Kerry và Bob Kerrey) là biểu
tượng của hòa giải, là vốn quý (asset) mà Chiến tranh Việt nam để lại
như một “hệ quả không định trước” (unintended consequence). Việc làm của
họ đã cổ vũ hàng ngàn cựu chiến binh (của cả hai phía) đóng góp vào quá
trình hòa giải và hàn gắn vết thương chiến tranh. Chuck Searcy
(project Renew) vẫn đang lặng lẽ rà phá bom mìn tại Quảng Trị, Wayne
Karlin (nhà văn) viết những cuốn truyện cảm động về hòa giải (Wandering
Souls: the Journey of the Dead and the Living in Vietnam, Nation Books,
2009)…
Câu chuyện Obamania và Việt Nam
Cách đây hơn 8 năm, người Mỹ đã lên cơn
sốt “Obamania”, đổ xô bầu cho Obama, một chính khách trẻ không có tên
tuổi, nhưng đã nhạy cảm nắm bắt được tâm trạng cử tri đang muốn thay
đổi. Khẩu hiệu “Change, yes we can” đã tạo ra cơn sốt “Obamania”. Nhưng
nếu bây giờ (giả thiết) Obama ra tranh cử lần nữa thì chưa chắc thắng,
vì giới trẻ “thiên niên kỷ” (Millenials) đã thất vọng và chán ghét các
chính khách “nắm quyền lực” (establishment), đơn giản vì họ cho rằng
những chính khách này chẳng quan tâm đến họ và không đem lại gì mới cho
nước Mỹ, nên họ đã quay ra bầu cho Donald Trump và Burnie Sanders.
Khi sang thăm Việt Nam (23-25/6/2016),
Obama đã một lần nữa chứng kiến cơn sốt Obamania lặp lại tại Việt Nam,
khi thái độ ứng xử thân thiện và bài diễn văn đầy cảm xúc với “sức mạnh
mềm” đã chiếm được “trái tim khối óc” (heart and mind) của người Việt
đang thất vọng và bất bình vì những gì đang diễn ra và thèm khát sự thay
đổi. Nếu Obama lúc này ra tranh cử (tại Việt Nam) thì chắc chắn sẽ
giành được nhiều phiếu. Chuyến thăm Việt Nam chứng tỏ Obama không vô cảm
và đã đem lại tầm nhìn mới cho quan hệ Mỹ-Việt. Nếu không khéo thì
tranh cãi về Bob Kerrey sẽ tạo ra một sự “hẫng hụt” (như “anti-climax”).
Tuy chưa thay đổi được bức tranh nhân
quyền tại Việt Nam, nhưng Obama đã đem lại hy vọng đổi mới cơ bản và lâu
dài tại Việt Nam, nếu hai nước bắt tay hợp tác chiến lược để đối phó
với mối đe dọa của Trung Quốc tại Biển Đông. TPP và quan hệ đối tác
chiến lược sẽ hậu thuẫn cho thay đổi thể chế và nhân quyền (như đã hóa
giải vấn đề MIA trước đây). Muốn hay không, quá trình đổi mới sẽ diễn ra
theo quy luật (“đầu xuôi đuôi lọt”).
Câu chuyện Donald Trump và nước Mỹ
Tại sao đa số cử tri Mỹ bỏ phiếu cho
Donald Trump, một tỷ phú lỗ mãng có xu hướng bảo thủ cực đoan, trở thành
ứng cử viên đảng Cộng Hòa? Không phải vì người Mỹ quá yêu quý ông này
mà chủ yếu vì họ quá chán ghét những ông kia, (thuộc “establishment”).
Tuy xu hướng cử tri (lòng dân) đã thay đổi, nhưng lãnh đạo đảng Cộng Hòa
và các chuyên gia (pundits) vẫn vô cảm và chủ quan coi nhẹ, trong khi
đó Donald Trump và những người ủng hộ đã nhạy cảm hơn, nắm bắt được xu
hướng cử tri, nên giành được nhiều phiếu hơn.
Nói cách khác, cử tri Mỹ đã nhiều lần
cảnh cáo đảng Cộng Hòa (và cả Dân Chủ) bằng phong trào “chiếm phố Wall”
(occupy Wall street) hay phong trào “tiệc trà” (Tea Party), nhưng dường
như họ vẫn vô cảm. Khi lãnh đạo đảng Cộng Hòa tìm cách ngăn chặn Donald
Trump thì đã quá muộn. Đảng Cộng Hòa thất bại là cái giá phải trả cho
thái độ vô cảm đó. Nhưng nếu Donald Trump trở thành tổng thống Mỹ thì có
thể là tai họa. Ông ấy có thể đưa nước Mỹ trượt theo xu hướng “biệt
lập” (isolationism), quay lưng lại với TPP và “Pivot”.
Hillary Clinton là một sự lựa chọn tốt
hơn, tuy con đường đến Nhà Trắng còn nhiều trở ngại và góc khuất (như hồ
sơ Benghazi và sử dụng email cá nhân). Việc thắng cử (primary) để trở
thành ứng cử viên đảng Dân Chủ chưa thể đảm bảo thắng lợi. Muốn đánh bại
được Donald Trump, Hillary Clinton phải thay đổi hình ảnh và chiến lược
để thuyết phục và giành được phiếu của giới trẻ “thiên niên kỷ”
(Millenials). Dù Hillary Clinton có được Tổng thống Obama ủng hộ, thì
khả năng thắng cử không hề dễ, chỉ vì bà là… Hillary Clinton!
Câu chuyện “Terror in Little Saigon”
Chắc nhiều người còn nhớ, khi bộ phim
“Terror in Little Saigon” (của Frontline & ProPublica) được PBS công
chiếu (12/2015) thì tranh cãi lại nổ ra trong cộng đồng người Việt tại
Mỹ liên quan đến vụ giết hại 5 nhà báo gốc Việt bị nghi là do tổ chức
“K-9” của “Mặt trận” Hoàng Cơ Minh (tiền thân của đảng Việt Tân) gây ra,
để bịt miệng và răn đe những nhà báo đi tìm sự thật về những hoạt động
mờ ám của tổ chức này (giai đoạn 1981-1990).
Câu chuyện đau buồn này vẫn chưa kết
thúc, vì Nguyễn Thanh Tú (con trai một nhà báo bị giết hại) đang thu
thập chứng cứ để khởi kiện, và yêu cầu FBI mở lại cuộc điều tra, với sự
ủng hộ của Ủy ban Bảo vệ Nhà báo (CPJ). Điều đáng nói là điều tra trước
đây của FBI đã bị đình chỉ, không có kết luận. Vì những lý do “nhạy
cảm”, chính quyền Mỹ và cộng đồng người Việt đã im lặng (vô cảm) trước
cái chết bí ẩn của các nhà báo gốc Việt, vì họ theo đuổi tự do ngôn
luận, nên đã bỏ mạng vì khủng bố ngay trên đất Mỹ, như nạn nhân của bạo
lực.
Nếu đủ chứng cứ, liệu FBI có mở lại cuộc
điều tra một cách khách quan hay không là một phép thử đối với nền dân
chủ và luật pháp Mỹ. Điều này có ý nghĩa không chỉ ổn định tâm lý cộng
đồng người Việt tại Mỹ, mà còn củng cố lòng tin chiến lược cho quan hệ
Việt-Mỹ trong bối cảnh khủng hoảng an ninh (và chiến tranh lạnh mới) tại
Biển Đông.
Câu chuyện cá chết và Formosa
Hơn hai tháng qua, người Việt vẫn đang
bị mắc kẹt trong câu chuyện cá chết hàng loạt tại Miền Trung gây thảm
họa môi trường và khủng hoảng chính trị, làm bầu không khí bị đầu độc
không kém gì nước Biển Đông bị nhiễm độc. Sự bất cập về truyền thông và
lúng túng về xử lý khủng hoảng bộc lộ sự yếu kém và bế tắc về giải pháp,
làm người dân lo lắng và bức xúc. Họ càng bất bình và phẫn nộ trước
thái độ vô cảm của chính quyền đối với thảm cảnh của ngư dân và biện
pháp trấn áp bằng bạo lực đối với biểu tình ôn hòa, trong khi không có
biện pháp điều tra thích đáng đối với Formosa là nghi phạm chính. Trong
bối cảnh thảm họa môi trường lớn đang de dọa cuộc sống của hàng triệu
người gây khủng hoảng lòng tin, không thể đòi hỏi dân chúng bình tĩnh
ngoan ngoãn ngồi yên chờ chính phủ giải quyết.
Câu chuyện Vũng Áng và Formosa làm bộc
lộ không chỉ sự bất cập lớn về chủ trương đầu tư và bảo vệ môi trường,
mà còn bất ổn lớn về lòng tin của dân chúng, là chỗ dựa chiến lược cho
an ninh quốc gia và “quốc phòng toàn dân”. Điều này ảnh hưởng nhiều đến
hình ảnh đất nước và lòng tin của cộng đồng quốc tế. Bên cạnh quan hệ
công chúng tồi, công tác truyền thông cũng kém. Chương trình “đối thoại”
(talk show) trên VTV “60 phút mở” (bắt chước chương trình “60 minutes”
của CBS News) là một cố gắng cải tiến format có ích, nhưng lại vụng về
(như “đấu tố”) nên đổ thêm dầu vào lửa, làm công chúng bất bình “ném
đá”. Không chỉ những người làm chương trình vô cảm trước tâm trạng bức
xúc của công chúng, mà đa số công chúng cũng cực đoan “ném đá” vùi dập
một chương trình mới có ích.
Thay lời kết
Tại sao người dân Hà Nội và Sài Gòn đổ
xô ra đường chào đón Obama như người thân (dù Mỹ từng là kẻ thù “nợ
máu”), trong khi họ quay lưng lại với Tập Cận Bình như kẻ xa lạ (dù
Trung Quốc là bạn vàng “bốn tốt”). Không phải vì họ yêu Mỹ hay ghét Tàu,
mà đơn giản vì họ cảm nhận được sức mạnh mềm và dị ứng với sức mạnh
cứng. Cũng như người Mỹ, họ chỉ muốn thay đổi cho dễ sống hơn. Vì vậy,
hãy tìm cách hóa giải tâm trạng bất an và bức xúc của người dân để khôi
phục lòng tin và làm chuyển hóa thái độ vô cảm và cực đoan của chính
quyền, một nhân tố cản trở quá trình hòa giải cộng đồng, hội nhập quốc
tế và đổi mới thể chế.
NQD. 10/6/2016
Tác giả gửi cho viet-studies ngày 10-6-16.
Có nhiều điểm đồng ý với t/g, nhưng bảo Trump "bảo thủ cực đoan" tôi e không chính xác, ông ta vô cùng bất nhất, không có kiến thức cơ bản dẫn đến không có chính kiến, vì không có chính kiến nên không thể cực đoan được, cực đoan không hẳn tiêu cực, khi có nhận thức đúng đắn chính xác thì cực đoan giữ ý kiến sẽ dẫn đến thành công, nếu nhận thức sai mà cực đoan thì tai hại. Ở Trump chỉ thấy sự rối loạn, rất khó lường hành động và hậu quả.
Trả lờiXóa