Xã Đắk-Rơ-Wa
(thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum) là địa bàn cư trú lâu đời của tộc người
Xơ-đăng, Jrai và Bana. Trong những ngày lưu lại vùng đất xa xôi cách trở
này để tìm hiểu những hủ tục có từ ngàn xưa, chúng tôi biết đến hủ tục
rùng rợn - chôn sống con theo mẹ mà người vùng cao gọi là "dọ-tơm-amí".
Nhưng vùng đất này còn có một tục lệ lạ kỳ… bú vú kết nghĩa.
Chiều ở làng Kon JơDri hoang sơ đến lạ. Những cơn gió phóng
đãng từ rừng già đi qua dòng sông Đắk Bla theo tiếng cư dân bản địa có
nghĩa "dòng sông ăn thịt người" thổi thốc vào từng con đường mòn ăn sâu
vào những nhà dân, mang theo lá mục và tung bụi mịt mù khiến không gian
càng thêm phần u uẩn. Lần trở lại này, tìm mãi nhưng chúng tôi không gặp
được chị Y Don ở làng Kon K'tu 2 để "bắt" chị thực hiện lời hứa kể
nhiều chuyện hơn về hủ tục "dọ-tơm-amí".
Y Don từng may mắn thoát khỏi hủ tục hãi hùng nhờ tình yêu thương của dân làng Kon JơDri cứu sống nên chị rất rành rẽ chuyện liên quan đến hủ tục quái gở kia. Lần trước vì không có nhiều thời gian nên Don hứa lần gặp sau sẽ "đãi" chúng tôi chuyện về những đứa trẻ như chị từng thoát chết trong đường tơ kẻ tóc bởi hủ tục bạo tàn. Cùng đó là rất nhiều câu chuỵên thấm đẫm tình người về các sơ ở dòng tu Ảnh Phép Lạ khi bao năm qua đã lặng lẽ đấu tranh với hủ tục, cứu sống nhiều đứa trẻ cận kề cái chết bởi hủ tục quái rợ!
Không gặp Y Don nhưng chúng tôi may mắn gặp lại cụ M'Lang, 78 tuổi, ở
làng Kon Klor. Từ cụ M'Lang và một số người già khác, bên cạnh nỗi hãi
hùng của hủ tục năm xưa trở về, trong những chuyện của ngày xưa ấy các
người già ở Đắk-Rơ-Wa đã bật mí một luật tục, đúng hơn là mỹ tục mà nếu
cha mẹ của đứa trẻ lúc còn chưa dứt sữa thực hiện thì nếu có chuyện
không hay xảy ra với họ (người mẹ) thì đứa trẻ sẽ không bị chôn sống
theo hủ tục. "Muốn như vậy phải thực hiện lễ kết nghĩa. Không kết nghĩa
với thần thì kết nghĩa với người. Muốn kết nghĩa với người phải bú vú
thôi" - cụ Siu P'Lei, người mà sau này chúng tôi gặp tại xã Ialy, huyện
Chư Pảh, Gia Lai, từng có thời gian sinh sống ở Kon-Rơ-Wa, bật mí.
Tâm tình trên của các cụ già đã dẫn dắt, đưa chúng tôi quay trở ngược về
quá khứ tìm hiểu những nghi lễ của tục kết nghĩa của các tộc người vùng
cao, trong đó có tục bú vú kết nghĩa mẫu tử (hoặc phụ tử) của người
Bana mà theo chia sẻ của cụ M'lang và một số người già khác chủ yếu nhằm
mục đích bảo vệ đứa trẻ thoát khỏi hủ tục "dọ-tơm-amí".
Cần nói rõ rằng người Bana theo đa thần giáo, họ tin thờ nhiều vị
thần như Thần sấm sét, Thần lúa, Thần nước, Thần núi, Thần sông, Thần
cây, Thần ghè (đựng rượu, người Jrai thường gọi ché)… và gọi chung các
vị thần ấy là Yang. Vì tin các thần có nhiều quyền năng, ai được thần
quan tâm, "dòm ngó" sẽ có được sức mạnh của loài hổ, có lúa gạo đầy bồ,
có nhiều của cải… nên đi đâu, làm gì, gặp trở ngại gì người Bana đều
dâng lễ vật và cầu khấn các Yang. Và tùy lĩnh vực mà họ khấn cầu vị thần
phù hợp. Ví như muốn được mùa thì cầu Thần lúa (Yang Sơri), muốn chặt
cây rừng để làm hòm độc mộc hoặc thuyền độc mộc (khoét lõi cây khổng lồ
làm áo quan hoặc thuyền) thì phải xin Thần cây (Yang Long)…
Vì tôn sùng các thần một cách tuyệt đối nên từ ngàn xưa, người Bana
đã hình thành tục lệ kết nghĩa với thần linh với ước mong được các thần
bảo hộ ban cho sức mạnh, sự giàu sang quyền quý cũng như tránh nạn chết
xấu (chết đuối, chết do đá lở, cây đè, hổ vồ, rắn cắn…). Già Y Sáo, ở
làng Kon Klor giải thích cặn kẽ lý do vì sao mà gần 50 năm trước, già
khi ấy còn là người đàn ông khỏe mạnh, có vợ và 3 con, đã làm lễ kết
nghĩa với Thần lúa: "Một đêm nằm ngủ, mình thấy thần hiện thân là đứa
trẻ đến thăm, tặng cho mình lưỡi cuốc… Rồi mình và thần nói chuyện rất
lâu. Khi đi, thần nắm tay mình bảo từ đây là cha con. Tỉnh dậy mình đã
nhờ bơjâu (thầy cúng) làm lễ kết nghĩa".
Người Bana tin: một người khi nằm mơ thấy thần là người có số mạng lớn.
Khi được bơjâu làm lễ kết nghĩa cha con hoặc anh em với vị thần bảo hộ
rồi thì thân nhân của người được thần kết nghĩa ấy cũng là người thân
của thần nên cũng được thần quan tâm, giúp đỡ. Già Y Sáo bật mí cho
chúng tôi biết rằng, nếu nằm mộng thấy kết nghĩa với Thần sấm sét (Bok
Glaih) sẽ được ban cho sự giàu có và sống lâu, kết nghĩa với Thần nước
(Yang Đak) thì không lo bị chết đuối, có nhiều cá ăn và không lo bị hư
hại nhà cửa, ruộng rẫy do lũ lụt…
Chúng tôi hỏi già Y Sáo: Khi kết nghĩa với Thần lúa rồi già có bội thu
trong việc thu hoạch mùa màng, ông cười bảo lúc đầu cũng được mùa nhưng
sau đó do nắng hạn, rồi do con khỉ, con heo vào rẫy phá hoại nên lúa vừa
hạt lép, thu hoạch chẳng đầy gùi (mất mùa). "Nếu không được mùa thì
thần không còn bảo hộ mình nữa. Thần không bảo hộ do có ai đó trong dòng
họ làm thần buồn lòng" - già Y Sáo, tin như vậy!
Nghi thức kết nghĩa với thần linh của người Bana khá đơn giản. Khi muốn
là anh em, cha con với các vị thần, người ấy phải mổ trâu, phải tốn
nhiều ghè rượu để cúng thần và đãi làng. Đây chính là một phần rào cản
của việc con người kết thân với thần linh. Bởi có người trong hoàn cảnh
nghèo khó khi thấy thần hiện về hỏi thăm, tặng quà, nói chuyện kết nghĩa
nhưng khi tỉnh dậy đã giấu nhẹm chuyện này, chẳng dám kể với ai vì sợ…
phải tiến hành nghi thức kết nghĩa tốn kém!
Từ câu chuyện người trần tục kết nghĩa với các vị thần, chúng tôi dần
chuyển sang tục kết nghĩa giữa các thành viên trong cộng đồng với nhau
nhằm mục đích tìm hiểu cặn kẽ ý nghĩa mối quan hệ của tục lệ này với hủ
tục chôn sống trẻ sơ sinh. Những người già cho biết bao đời qua, người
Bana kết nghĩa anh em, cha con, mẹ con hay kết nghĩa thành anh chị em
với nhau vì nhiều lý do như để được thân mật hơn, hoặc giúp đỡ nhau
trong cuộc sống. Nhưng thường thì khi ông bố bà mẹ nào đó đồng ý cho con
mình làm con người khác và ngược lại thì họ nhằm mục đích mong cho con
có người đỡ đầu, để con không phải gánh chịu cái hủ tục "dọ-tơm-amí" nếu
chẳng may mẹ hoặc vợ mình qua đời khi đứa con còn chưa dứt sữa mẹ.
Để thực hiện việc kết nghĩa nhận con ấy, đầu tiên ông bố và mẹ của đứa
trẻ phải bàn bạc, cùng đồng thuận rồi nhờ người “mai mối” hoặc đến gặp
cặp vợ chồng nào đó mà họ có ý định kết thân để trao gửi con cho nhau.
Cụ bà Y M'lang cho rằng, thường thì hai gia đình muốn kết nghĩa nhận con
với nhau phải cùng khá giả, cùng có của ăn của để bởi có như thế thì
khi một trong hai gia đình gặp hữu sự, ví như mẹ ruột của đứa trẻ còn
chưa dứt sữa chết thì bố mẹ nuôi của nó mới có điều kiện chăm lo cho nó
đến khi biết chạy nhảy, biết nghĩ suy! "Nếu hai gia đình đồng ý thì cùng
hẹn ngày làm lễ bú vú" - cụ bà M'lang cho biết.
Cũng theo cụ, lễ vật làm lễ do phía người làm con sắm sửa. Bình thường
thì có gà rượu, người khá giả hơn thì mổ thêm heo mang đến nhà cha (mẹ)
làm lễ.
Nghi thức của lễ bú vú xem ra rất đỗi kỳ lạ nhưng không đến độ trần
tục như người ta nghĩ. Nghĩa là không có chuyện đứa trẻ sẽ vục đầu vào
ngực người mẹ hay người cha mà nó sẽ kết nghĩa… bú lấy bú để!
Các già làng kể: Hôm diễn ra lễ bú vú, trước tiên gia đình hai bên cùng
nhau thịt heo mổ gà rồi lấy máu trộn lẫn với rượu. Xong rồi người nhận
làm cha (hoặc mẹ) của đứa trẻ kết nghĩa sẽ để mình trần đứng một bên và
mặc cho người làm môi giới cầm bát rượu hòa máu con vật hiến sinh đứng
sau lưng đổ từ vai xuống ngực cho đứa con kết nghĩa há miệng dưới vú hớp
uống nước ấy với sự hỗ trợ của người cha (hoặc mẹ) nuôi bằng cách dùng
hai tay ôm lấy cổ đứa con kết nghĩa.
Chỉ đến khi người môi giới đổ hết chén rượu thì nghi thức bú vú mới kết
thúc. Lúc này hai gia đình kết nghĩa sẽ cùng đến bên ghè rượu, cùng lấy
gan con vật hiến sinh và cùng khấn thề với hàm ý thông báo cho các vị
thần biết chuyện và mời các thần uống rượu, ăn gan những con vật hiến
sinh như một cách thể hiện sự quan tâm, giúp đỡ cho cha con (hoặc mẹ
con) kết nghĩa được sức khỏe, sống lâu, sống thuận hòa đến đời con cháu.
Cũng cần nói thêm rằng, trong quá trình đổ rượu hòa máu ấy, người môi
giới vừa đổ rượu vừa khấn xin các thần phù hộ cho tình phụ tử hoặc mẫu
tử của hai gia đình kết nghĩa được bền chặt, cùng ăn ở thuận hòa, cùng
yêu thương giúp đỡ lẫn nhau, ai làm trái, sống sai sẽ bị các thần làm
hại!
Đến đây thì nghi lễ bú vú xem như khép lại. Mọi người cùng ăn uống, trò
chuyện vui vẻ với nhau. Và sau nghi lễ này vài tháng, đến lượt người cha
(hoặc mẹ) sẽ sắm lễ vật đãi lại đứa con kết nghĩa với luật lệ bắt buộc
lễ ấy phải trọng (nhiều) hơn lễ của con, ví như gia đình con giết heo
thì họ mổ bò. Lúc này chỉ là nghi thức đãi ăn chứ không hành lễ và kết
thúc buổi giao hảo ấy, bố (mẹ) đứa trẻ mà họ nhận kết nghĩa còn phải
tặng cho nó vật quý làm kỷ niệm, thường thì cái phèng la (như cồng
chiêng) hay ghè rượu.
Quanh nghi thức đổ rượu hòa máu vật hiến sinh trên cơ thể người cha
(hoặc mẹ) cho đứa trẻ họ nhận kết nghĩa hớp bú, chúng tôi hỏi những
người già nghi thức ấy hàm chứa ý nghĩa gì. Già Y Sáo, từ tốn giải thích
rằng, máu hòa rượu kia chính là "sữa" và người ta chỉ có thể là mẹ con
(hay cha con) với nhau khi đứa trẻ bú sữa đấng sinh thành của nó.
Câu chuyện bú vú kết nghĩa của người Bana thật đẹp và đáng yêu làm sao.
Dù có một số ý kiến cho rằng hủ tục "dọ-tơm-amí" hầu như không tồn tại
trong cộng đồng người Bana nhưng qua những chuyến điền dã của chúng tôi,
mới thấy hủ tục này dường như không bỏ qua tộc người thiểu số nào vốn
dĩ sinh sống lâu đời ở 2 tỉnh Gia Lai và Kon Tum. Và dường như để tuyên
chiến với hủ tục ấy, tổ tiên người Bana đã khai sinh ra tục kết nghĩa để
bảo vệ những đứa trẻ chẳng may mất mẹ.
Hẳn nhiên đây là thiển nghĩ của chúng tôi, thực hư của điều này như thế
nào có lẽ chỉ những nhà nghiên cứu văn hóa, các chuyên gia về dân tộc
học mới có câu kiến giải cụ thể. Và khi chưa tìm được đáp án chính xác
của mỹ tục bú vú kết nghĩa kia, chúng tôi xin nhắn gửi một thông điệp
rằng tục ấy đã khép lại từ lâu. Và vì đây là mỹ tục đẹp nên rất cần được
"phục hồi" để tô đậm thêm những nét son trong luật tục của tộc người
Bana nói riêng, các tộc người trên đất Tây Nguyên nói chung vốn dĩ đang
ngày càng bị mai một bởi sự xâm lấn thô bạo của nhiều luồng văn hóa
ngoại lai.
Ai sẽ làm điều đó?
Theo Nguyễn T. Dũng (An ninh thế giới)
Văn giang mong chờ Tễu.
Trả lờiXóaĐọc bài này, bỗng bùi ngùi nhớ lại cái bài báo của bác Dương Danh Dy: "Toàn Trung Quốc chỉ còn chưa đầy 100 người hiểu tiếng Mãn", trong khi vương triều Mãn Thanh từng có thời huy hoàng ở Trung Hoa đại lục!
Trả lờiXóahttp://sgtt.vn/Quoc-te/58218/Trung-Quoc-con-chua-day-100-nguoi-hieu-tieng-Man.html
Trên thế giới, những quốc gia đa sắc tộc thì ra có khá nhiều, là sự kiện phổ biến hơn là trước đây tôi từng tưởng. Người ta có thể coi đó là điều đáng e ngại, cho sự ổn định chính trị chẳng hạn. Nhưng, nếu ta có cái nhìn nhân văn, nhân bản hơn, thì phải thấy sự đa dạng sắc tộc, văn hóa, ngôn ngữ như vậy là điều may mắn cho từng quốc gia và cho toàn thế giới. Điều đó là quí báu và rất đáng gìn giữ, không khác gì sự đa dạng sinh học mà ngày nay con người đã hiểu là vô cùng cần thiết cho môi trường sinh thái.
Tôi mong sớm đến ngày nước mình thịnh vượng, phát triển. Khi đó, một trong những điều rất cần làm, là nhanh chóng giúp tất cả các sắc tộc anh em trong cùng mái nhà Việt Nam phục sinh lại nền văn hóa, ngôn ngữ, cái "túi khôn" truyền thống cùng những tập tục tốt đẹp của họ.
Mẹ đi vắng con " bú vú dì ". Cha mẹ bận con " ăn cơm nhà dì, uống nước nhà cô ". Cô với dì VN là thế . Có bỏ cháu tội nghiệp thiếu tình thương bao giờ đâu ?
Trả lờiXóa