Nguyễn Đăng Hưng: TÔI ĂN TẾT CÔNG GÔ, ĂN TẾT THẬT!

Tôi ăn Tết Congo, ăn tết thật!

GS Nguyễn Đăng Hưng 

Tôi không hiểu vì sao và từ đâu người Việt có ngạn ngữ Tết Congo? Theo cách hiểu thông thường Tết Congo không có trong lịch của người Việt nam và khi muốn nói đến điều gì đó không thể xảy ra, người ta thường nói “chờ đến Tết Congo”. Nhưng tôi có cái may mắn lạ thường là được ăn Tết Việt Nam tại xứ Congo.

Xin kể ra đây đầu đuôi câu chuyện.

Nguyên tôi xuất đương du học tại Bỉ từ những năm 60 và phải ăn trên 40 cái Tết tại xứ lạ quê người. Chính vì thế tôi luôn luôn ấp ủ được về Việt Nam làm công tác giảng dạy, nghiên cứu khoa học và thường xuyên ăn Tết tại quê nhà. Ngày hòa bình lặp lại năm 1976, tôi đã rất may mắn được về Việt nam ăn Tết hòa bình đầu tiên, Tết Bính Thìn. Sau đó liên tiếp những năm 1997, 1979 tôi lại về Việt Nam giảng dạy khoa học, tìm hiểu tình hình, tạo điều kiện thực hiện giấc mơ Việt nam của tôi. Nhưng không may trong thời điểm đó, cơ chế bao cấp còn bao trùm. Sau một thời gian dài thăm dò, tôi ngộ ra được là với tư cách một nhà khoa học được đào tạo tại phương Tây, hành nghề tại Việt nam sẽ rất khó cho tôi, nhất là tôi sẽ không có cơ hội cũng như điều kiện triển khai các khóa đào đạo liên đại học mà tôi đang thực hiện tại Châu Âu. Giấc mơ Việt Nam của tôi không thể thành sự thật. Tôi bắt buộc phải chôn vùi giấc mơ này vào tâm khảm, chờ một ngày mai tươi sáng hơn.

Sau chuyến cuối cùng về Việt Nam năm 1979, trở sang Bỉ, tôi quyết định xin vào quốc tịch Bỉ và sau hằng thập kỷ đắn đo, dứt khoát lập nghiệp tại đây, trở thành một giáo sư đại học tại Bỉ. Tuy nhiên vợ chồng chúng tôi vẫn lưu luyến cái khí hậu ấm áp tại Sài Gòn. Mặt khác, được khuyến khích bởi chế độ lương bổng thuận lợi, tôi lại quyết định đi thỉnh giảng ba năm tại đại học Kinshasa, thủ đô Congo Bỉ, trong khuôn khổ hợp tác phát triển Bỉ-Congo, bắt đầu từ tháng 12/1982.

Lúc này Congo có tên Zaϊre, cai trị bởi một nhà độc tài có tên là Mobutu.

Congo Bỉ là một cựu thuộc địa của Vương quốc Bỉ, một đất nước rộng bao la (2 triệu 300 ngàn km2) với chỉ 30 triệu dân (1981), một đất nước với đất đai phì nhiêu, mưa thuận gió hòa và rất giàu khoáng sản.

Phải nói mặt bằng dân trí của xứ Congo không cao và là vùng mưa nhiều, nhưng họ chưa phát triển được nền kinh tế lúa nước như Việt Nam. Có lẽ vì vậy mà người dân Congo tuy hiền hòa, dễ mến nhưng không có thói quen cần cù chăm sóc ruộng vườn, tập hợp thành đại gia đình như người Việt Nam. Có lẽ vì vậy mà ý thức về sự tôn trọng quyền sở hữu cá thể của họ không cao và họ thường nhầm lẫn giữa tài sản cá nhân và tài sản cộng đồng. Có lần vợ chồng tôi chở nhau vào trung tâm thành phố, đi chợ xa làng đại học đến 25 km. Chúng tôi vào tiệm mua hai két bia dùng cho cả tuần. Tôi mở để trống cốp xe, khiêng két bia đã sử dụng vào tiệm đổi lấy két bia mới rồi mang về đặt trong cốp xe. Xong, tôi làm tương tự cho két bia thứ hai. Bỗng tôi thấy có một tay người Congo ngang nhiên đến khuân két bia mới của tôi mới vừa để trước đó. Tôi la hoáng lên: “ăn cắp, ăn cắp” ngay giữa chợ đông người mà chẳng có ai dừng lại giúp tôi bắt trộm. Tôi bỏ két bia trong tay xuống đất, định chạy đi níu hắn lại nhưng không kịp. Tay ăn cắp quá lực lưỡng. Nó ôm két bia chạy ào ào giữa chợ mất hút vào đám đông… Người Congo không có ý thức rõ về quyền sở hữu tài sản, lẫn lộn giữa tài sản công cộng và tài sản cá nhân nên không có lương tâm bênh vực và bảo vệ tài sản của cá nhân.

Tại Congo, sự nhầm lẫn này là vô cùng phổ biến!

Là cố vấn cao cấp học thuật (1982-1984) của ông Viện Trưởng Viện Đại học Kinshasa, tôi đã từng chứng kiến ông Viện Trưởng nhầm lẫn quỹ văn phòng đại học với ví tiền riêng, ông Khoa trưởng khoa Cơ Khí xà Xây dựng nhầm lẫn quỹ dành cho khoa với tiền cho gia đình ông ta. Đừng nói cả ông Tổng Thổng cũng nhầm lẫn hãng máy bay dân sự Air Congo với máy bay riêng để muốn đi đâu thì đi, trưng dụng máy bay đi Trung Quốc cả tuần mà chẳng thanh toán gì cho ngân sách của hãng này. Kết quả phải chờ đợi là không bao lâu Air Congo bị phá sản, thiếu nợ tràn lan. Năm 1985 còn hai chiếc Douglas DC 10 bị tịch thu khi vừa đáp xuống Brussels !

Tôi giật mình thầm nghĩ: “Té ra sự phân chia đất đai thành ruộng vườn cá thể ở đồng quê Việt nam từ ngàn xưa là một tiến bộ của nhân loại. Chính sự nhọc nhằn lẫn lộn giữa sở hữu cá thể và sở hữu toàn dân là nguyên do của bao oan trái, của vô số sai phạm trộm cướp công khai mà luật pháp không thể ngăn chặn được”.

Gia đình chúng tôi được cấp một biệt thự khang trang tọa lạc trên một khu vườn rộng 2000 m2. Ngôi biệt thư này đã từng là nhà ở của gia đình một giáo sư về thực vật học nên rất ư là phong phú về cây trái cũng như hoa quả của vùng nhiệt đới. Chúng tôi rất may mắn được thừa hưởng những cây khế, cây xoài, cây ổi, cây mít, cứ đến mùa là ra hoa kết trái, sử dụng không hết phải bảo người làm hái cho bạn bè. Khu đại học được xây dựng trên một ngọn đồi, có đến gần 200 biệt thự tương tự và 20% là dành cho các giáo sư quốc tế đến thỉnh giảng. Cây cối thảo mộc ở Congo cũng tương tự như ở Việt Nam, có cả những lũy tre gai góc, những hàng trúc mảnh dẻ yêu kiều. Chúng tôi chú ý một việc là người Congo không biết ăn măng. Đến mùa mưa, măng mọc dồi dào mà chẳng ai đụng đến, Vợ tôi bảo người giúp việc chặt một ít rồi đem về ngâm rồi tổ chức một bữa tiệc với món chính là thit heo xào măng. Khách mời có đến trên 50 người phần lớn là bạn bè đồng nghiệp, giáo chức có mặt tại khu đại học. Ai nấy đều tán thưởng món ăn thuần túy Việt Nam ngon nhẹ mà chúng tôi chẳng tốn kém bao nhiêu để có một bữa tiệc hoành tráng và đông đảo. Vợ tôi nhân dịp đứng ra quảng cáo cho việc sử dụng măng làm vật liệu ẩm thực và còn chỉ cách chế biến, bảo quản măng tươi, măng chua…

Kết quả là một phong trào sử dụng măng được bùng nổ tại khu đại học. Vài tuần sau khi cần măng nấu thức ăn, người làm tôi báo là cả buổi đi tìm mà không còn đọt măng nào sót lại…

Sang Congo, tôi có dịp được bắt mặt làm quen với một số gia đình Việt Nam. Phần lớn họ là những chuyên gia đi tàu vượt biên sang Mỹ hay Châu Âu rồi vì thiết tha với khí hậu tương tự như Việt Nam nên đã chọn sang Congo tác nghiệp. Và họ là những chuyên gia cấp cao thứ thiệt rất cần cho sự phát triển của xứ này. Thí dụ anh C. từng là tốt nghiệp trường cầu đường (Ecole des ponts) Paris, từng làm Giám đốc nha kế hoạch thời TT Nguyễn Văn Thiệu, vượt biên sang Thái Lan rồi qua Pháp định cư. Anh có hợp đồng lương ngất ngưởng với ngân hàng thế giới, được cử sang Congo tổ chức thiết kế hệ thống giao thông của Congo. Anh Ch. từng là hiệu trưởng trường Nông Lâm Thủ Đức, vượt biên sang Mã Lai rồi định cư tại Nam California được Bộ hợp tác quốc tế Mỹ gởi sang làm cố vấn cho Bộ nông nghiệp chăn nuôi. Anh Th. từng là giám độc một ngân hàng tại Sài Gòn, định cư tại Thụy Sỹ nay qua Congo làm cố vấn cho bộ tài chính… Anh Q. là chuyên gia máy tinh IBM tại Sài Gòn nay là Giám đốc công ty IBM tại Kinshasa… Còn tôi là giáo sư đại học Liège nay sang Congo thỉnh giảng thường trực…

Chúng tôi mỗi người, mỗi gia đình đều có chính kiến riêng, quan điểm riêng, thay đổi tùy theo hoàn cảnh riêng của mỗi gia đình, đôi khi rất đậm nét, dấu vết của một giai đoạn gian truân và điêu linh của dân tộc. Tuy nhiên, một cách mặc nhiên chúng tôi tôn trọng nhau và khi trao đổi bàn bạc về tình hình đất nước, chúng tôi tìm ra được cái chung, những bài học lịch sử đã trải nghiệm, những đau thương mất mác đã phải nhận lãnh, những hướng đi cần thiết cho một ngày mai phát triển ấm no. Và chúng tôi ai nấy đều ngậm ngùi cho thân phận người Việt của mình: phải qua cái xứ Congo xa xôi này mới có điều kiện ngồi sát lại gần nhau trong tình tự dân tộc. Phải đến xứ Congo mới có điều kiện thi thố được tài năng và trình độ của người chuyên gia, kẻ trí thức, thành phần đã dày công học hỏi rèn luyện từ những giảng đường, những phòng thí nghiệm của những trường đại học hiện đại và tiếng tăm trên thế giới.

Chúng tôi nhanh chóng trở thành những người bạn gần gũi, thân tình và gần như cuối tuần nào chúng tôi cũng tạo điều kiện gặp gỡ để các bà nội trợ lần lượt thi thố tài năng nấu nướng. Cũng như ở khắp nơi trên thế giới, người Việt chúng tôi tại Congo cũng lấy ẩm thực làm nền tảng cho văn hóa Việt, một phong cách ẩm thực phong phú, đa dạng và hiện đại. Các thức ăn của người Việt luôn luôn hấp dẫn bạn bè quốc tế bốn phương.

Là những chuyên gia cao cấp, chúng tôi hay giao lưu với nhân sự các tổ chức quốc tế, các đại diện ngoại giao, các quan chức cao cấp sở tại. Chúng tôi được tiếng lành là một cộng đồng nhỏ nhưng năng động và hữu hiệu trong công việc.

Rồi đông tàn Xuân đến, ngày Tết cận kề, chúng tôi cùng nhau lên kế hoạch tổ chức một tiệc Tết Nguyên Đán linh đình tại Kinshasa. Chúng tôi liên lạc với các bạn bè Đông Nam Á như người Mã Lai, người Singapore mở rộng ban tổ chức. Và năm ấy tại Kinshasa đã có một Tết Âm lịch hoành tráng qui mô, không thiếu một thứ gì gọi là truyền thống Viễn Đông có cả phần trình diễn văn nghệ. Riêng người Việt Nam chúng tôi, Tết Congo như vậy đã trở thành một cái Tết đầy màu sắc Việt Nam, một cái Tết có thật, một cái Tết tha hương ấn tượng nhất trong cuộc đời lưu lạc của chúng tôi.

GS Nguyễn Đăng Hưng