Trò chuyện với họa sỹ Trần Duy
Nhã Thuyên
Lời dẫn của Lâm Khang chủ nhân: Họa sĩ Trần Duy qua đời lúc 22h30 ngày 14/3/2014 tại nhà riêng 62 Khâm Thiên, Hà Nội, hưởng thọ 95 tuổi. Lễ viếng bắt đầu từ 8h30 đến 9h45 ngày 21/3/2014, tại Nhà tang lễ 125 Phùng Hưng – Hà Nội. Lễ truy điệu từ 09h45 đến 10h00. An táng cùng ngày tại Công viên Vĩnh Hằng – Ba Vì – Hà Nội.
Trong niềm kính tiếc, tiễn đưa Họa sĩ Trần Duy về miền Tản Lĩnh - Đà Giang bạn cùng hạc nội mây ngàn và đoàn tụ cùng các văn nhân hiền triết, chúng tôi xin giới thiệu bài viết của Nhã Thuyên, đăng trên Da Màu.
Tôi đã nghĩ không hỏi nhiều về câu chuyện Nhân Văn mà đến giờ, như đã
“chẳng còn gì để nói”, mà lại như “chẳng thể biết nói gì”, tôi cũng
chẳng biết phải hỏi gì vì nói gì cũng là không tới, nhất là những người
chứng cứ khuất nẻo dần và những thế hệ sau cũng quên lãng đi. Nhưng tôi
thấy cần phải ghi lại đây một phần tiếng nói của họa sỹ Trần Duy, sau
nửa thế kỉ im lặng, bởi ông là một trong những người chứng cuối cùng của
thời kì đó, và ông thấy thật sự cần nói ra những điều còn nhiều mắc mớ
của Nhân Văn. Câu chuyện của họa sỹ Trần Duy và chúng tôi diễn ra trong
nhiều buổi, xoay quanh hai mảng là Chuyện Nhân Văn và hội họa, liên quan
đến cuốn sách của liên quan đến cuốn sách “Suy nghĩ về nghệ thuật” của
ông vừa mới ra mắt bạn đọc, một cuốn sách nén chặt và gợi mở nhiều suy
tư về nghệ thuật trong sự chiêm ngẫm, lý giải về con người và thời đại.
Phần về hội họa đã đăng trên báo Lao Động Cuối Tuần Số 52, Ngày 28/12/2008.
Xét thấy không có gì “nghiêm trọng”, tôi tự ý muốn đăng lại toàn văn bài phỏng vấn này như một sự đóng góp nhỏ về tư liệu. ( Tác giả Thụy Khuê trước đó đã thực hiện cuộc trò chuyện kĩ lưỡng và kín kẽ, thấu đáo về cuộc đời và quá trình hoạt động sáng tạo của họa sỹ Trần Duy, trên RFI [1]– trên cơ sở tư liệu là bài viết về Phan Khôi – nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân đã đưa lên talawas trước đó, sau in trong cuốn “Suy nghĩ về nghệ thuật”. Tuy nhiên, phần về Nhân Văn, tôi muốn nhấn mạnh – theo ý ông, những điều cần nói nhất và muốn được nói ra, chứ không hỏi về các chi tiết cụ thể. Về Nhân Văn, đến nay, mỗi người trong nhóm có những ý kiến và câu trả lời khác nhau, sự sai đúng và thống nhất như thế nào vẫn là để ngỏ và đợi ở các nhà nghiên cứu và sự trung thực của việc nhìn lại quá khứ.)
Khi tôi gửi lại bài phỏng vấn này, họa sỹ đã hoàn tất việc chuyển nhà
“để có một chỗ làm việc”. Ông vẫn viết và đang sắp xếp không gian để
vẽ.
***
Họa sỹ Trần Duy: Điều cần nói về Nhân Văn
Họa sỹ Trần Duy: Điều cần nói về Nhân Văn
Ông đến với Nhân Văn như thế nào, và vai trò của ông trong Nhân Văn là gì, thưa ông?
- Năm 1947- 48, tôi tham gia hội nghị văn hóa tại Phú Thọ, rồi lớp
chỉnh huấn tại Việt Bắc, lần đầu tiên tôi tiếp xúc với ông Phan Khôi.
Rồi sau đó, tôi được ăn ở cùng lán với ông tại cơ quan của Hội Văn Nghệ.
Khi đó tôi biết nhưng không quen với Lê Đạt. Tôi cũng không biết Trần
Dần. Nhưng có sự việc chấn động là cuộc họp ở 51 Trần Hưng Đạo về bài
“Nhât định thắng” của Trần Dần. Ông Phan Khôi và tôi ngồi cạnh nhau, nói
rằng không thể quy kết bài thơ là có tay gián điệp. Tôi đứng trên quan
điểm của Phan Khôi mà ủng hộ Trần Dần. Vậy là từ ông Phan Khôi mà tôi
biết được nhóm Lê Đạt, Trần Dần. Sau đó, năm 1956- 57, một số anh em đề
nghị ông Phan Khôi làm chủ nhiệm báo Nhân Văn, còn tôi làm thư kí tòa
soạn. Tôi đi vào Nhân Văn không có mục đích lớn. Tờ báo lúc bấy giờ như
cái hội chợ, không ai có trách nhiệm gì cả. Ông Phan Khôi làm chủ nhiệm,
nhưng thực ra Lê Đạt, Nguyễn Hữu Đang là những người chủ trương bài vở
và nội dung tờ báo, còn tôi lo việc in ấn, tổ chức. Vấn đề này tôi đã
trình bày trong bài “Tưởng niệm về Phan Khôi” trong cuốn sách mới của
tôi. Có thể nói ông Đang ông Đạt là cái đầu, còn tôi thì là tay chân của
Nhân Văn, tổ chức tờ báo, vẽ tranh và tham gia viết bài.
Thưa ông, từ sau Nhân Văn bị đóng cửa đến trước đổi mới, cuộc sống của ông như thế nào?
- Thì cuộc sống của tôi cũng rơi vào hoàn cảnh điêu đứng, nhà không
còn một đồng xu nào cả. Tôi nhớ lên lĩnh lương, người ta bảo tôi không
có lương. Cuối tháng lại lên lĩnh, người ta bảo “không có lương của
anh”. Vợ đẻ đứa con thứ tư, tôi mang 1 xe đạp xuống chợ giời bán, đi 1
xe và 1 xe đem bán, giữa đường bị giật mất, đành phải bán cái xe đạp
đang đi. Có lần, tôi gặp Trần Danh Tuyên, nguyên bí thư Thành Ủy Hà Nội,
đang đi ô tô, ông ta dừng xe lại gặp tôi và hỏi tôi sống như thế nào.
Trần Danh Tuyên giới thiệu đến xưởng may để nhận khăn mùi xoa về may.
Rồi Trần Danh Tuyên lại giới thiệu để tôi có được một chiếc máy khâu,
mang về để vợ khâu khăn mùi xoa, mỗi chiếc được 4 xu. Có lần, ông Dương
Thông bên Bộ Công An hỏi tôi muốn gì? Tôi nói “Tôi là họa sỹ, chỉ muốn
được vẽ”. “Nếu anh cần vẽ, chúng tôi sẽ cho giấy để anh đi vẽ. Nhưng anh
đừng cho Hội Mỹ Thuật biết”. Tôi nhận được giấy chứng nhận họa sỹ Trần
Duy “được đi vẽ các danh lam thắng cảnh, trừ các nơi quân sự”. Con tôi
đỗ ra trường, nhưng đi đến đâu người ta cũng không cho học đại học. Lý
do ghi vào học bạ là “Bố: Trần Duy – tham gia Nhân Văn, Mẹ: phiên dịch
nước ngoài; gia đình: phản động”. Sau, nhờ sự giúp đỡ của Bộ Công An,
con tôi lại được vào trường Kiến Trúc.
Chuyện nhân văn, tôi thấy chính phủ, ban tuyên giáo và công an có
những cách ứng xử riêng của họ. Chuyện Phùng Quán câu cá, họ biết, nhưng
“bỏ qua”, cho nên không phải Phùng Quán câu cá trộm mà là câu cá rất
đường hoàng, ăn bao nhiêu cũng được, miễn là không đem bán. Tôi nói vậy
là để thấy rằng, cái oan nợ nhân văn, không chỉ có oan mà còn có nợ.
Công an không phải là cơ quan đàn áp mà chỉ ngăn chặn. Họ nói “anh hiện
đang là một người bị bệnh, anh dễ bị lây, cần điều trị và tránh tiếp
xúc”.
Nhưng tôi còn nhiều ăn năn với những người tôi đã “lôi kéo” họ vào.
Phùng Cung thì là một nạn nhân lớn nhất của nhân văn bởi Phùng Cung
không tham gia Nhân Văn. Như Bác sĩ Đặng Văn Ngữ, anh ấy chỉ làm khoa
học. Anh Nguyễn Mạnh Tường và ông Đào Duy Anh, những trí thức chỉ mong
có cơ hội thuận lợi để được phục vụ bằng tri thức của họ.
Bây giờ, cá nhân ông nhìn lại câu chuyện Nhân Văn như thế nào? Những điều gì muốn nói nhất mà ông muốn được nói ra, thưa ông?
Nhân Văn thực ra bắt nguồn bằng nhiệt tâm đòi tự do sáng tạo – để đổi
mới thơ của các anh em làm thơ. Tôi không nghĩ nó xấu hay tốt. Nhưng nó
là đứa con sinh ra trong lúc chưa nên sinh ra. Đến khi sinh ra, do cách
anh em đối xử với nhau ở khóa học Thái Hà ấp do ông Tố Hữu tổ chức
thành ra hại lẫn nhau. Ngay cả về văn học cũng không đưa ra được điều gì
mới mẻ. Nhân Văn ra số thứ 4 thì chính ông Phan Khôi nói: “Chưa thấy
cái gì mới trong văn học cả. Chỉ còn chuyện gây sự, cãi cọ, đối phó, như
trẻ con bị đánh đâu đỡ đấy, không nêu ra được vấn đề gì. Mà đối phó với
ai?”. Tìm cái mới là nhiệt tâm. Nhưng tìm cái mới lúc đó khó. Vì mới là
phải phản biện. Mà hoàn cảnh đất nước lúc đó, với thực tế đó, thì phản
biện xem như thọc gậy bánh xe. Thế nên, những người hoàn toàn tốt, yêu
chế độ, yêu cách mạng bị đẩy vào hoàn cảnh: trở thành người phản động.
Hoàn cảnh chính trị Việt Nam thời điểm ấy có những khó khăn: đất nước
chia đôi, Mỹ Diệm chủ trương thôn tính miền Bắc, Nhân Văn đưa ra là
không sợ địch lợi dụng, nhưng thực tế địch đã lợi dụng con bài Nhân Văn…
Cho nên, trong bối cảnh lịch sử của đất nước, đấu tranh đòi dân chủ
không có chừng mực, thì là một họa lớn đối với cuộc đấu tranh của dân
tộc.
Tôi và Lê Đạt đều có ý nghĩ chính phủ cũng cần có một tiếng nói dân
chủ nên chủ trương cho phép Nhân Văn ra đời, nhưng như lời thủ tướng
Phạm Văn Đồng, Nhân Văn đấu tranh đối kháng đòi dân chủ tuyệt đối thì
không nên và không được. Nếu Nhân Văn dừng lại ở số 3 và 4 để đi vào
sáng tác thì tốt hơn. Điều ấy đã làm Lê Đạt, Văn Cao và một số người
khác tham gia Nhân Văn đồng tình.
Trong thời điểm ấy anh Mạc Ninh đến gặp tôi và nói lại ý của ông Song
Hào: “Các anh dừng lại, đừng nên đi quá sẽ có những tai biến đối với
các anh”. Đáng tiếc là chúng tôi không biết dừng lại ở lời khuyên khôn
ngoan ấy và để Nguyễn Hữu Đang tự động ra số 5 hướng đến đấu tranh trực
diện chính trị. Hành động phiêu lưu ấy đã đưa anh em đến góc chết. Và
những người như Bác sĩ Đặng Văn Ngữ, Đào Duy Anh, Nguyễn Mạnh Tường chỉ
mong được làm công tác nghiên cứu khoa học và học thuật cũng bị vạ lây.
Vì sao Nhân Văn từ tốt mà thành xấu? Vì hoàn cảnh lúc đó, người ta
cần phải bảo vệ chủ nghĩa yêu nước và bảo vệ một cách cực đoan. Tố Hữu
tổ chức lớp học, chia làm 4 loại: Phản động, xấu, lưng chừng, tốt. Anh
em ai cũng muốn như con cá chép “vượt vũ môn” để làm người tốt, “cuộc
thi” tuyển chọn người tốt” này đã dẫn đến việc các anh em đánh nhau,
giẫm đạp lên nhau. Mà con cá chép, chỉ có râu mép thì không thể thành
rồng được. Thực ra Đảng cũng có nhiều thiện ý muốn gặp các anh em, vì
Đảng cũng muốn nghe tiếng nói của anh em, và thực tế đã gặp Nhân Văn 3
lần, một lần ở trụ sở ở Nguyễn Du, một lần ở gần Nhà Hát Lớn và một lần
ông Phạm Văn Đồng mời gặp, tôi thay mặt anh em để gặp ông. Ông nói có đề
xuất gì thì nói ra, đừng nên đấu tranh đối kháng trên báo chí. Tôi nói
với anh em. Lê Đạt đồng tình ngay, bởi anh em cũng thấy mệt mỏi, không
dành được thì giờ cho sáng tác. Nhưng Nguyễn Hữu Đang không đồng ý. Đang
là người khảng khái, chính trực và có tư tưởng khác anh em nghệ sĩ.
Nhân Văn lúc đó ở cái thế ngồi lên lưng hổ rồi.
Điều quan trọng nhất tôi muốn nói là: Nhân Văn không phải một phong
trào tự do dân chủ như báo chí và các anh em ở nước ngoài nghĩ. Trần Duy
– Phan Khôi – Văn Cao không đề xuất vấn đề dân chủ. Lúc đó việc tuân
thủ theo đường lối của một vài cá nhân lãnh đạo Văn học nghệ thuật làm
phương hại đến sáng tạo; anh em cần tự do sáng tạo. Tôi cũng cần sự
hướng chỉ. Nhưng nghệ thuật có con đường riêng của nó, “cần chỉ hướng vẽ
nhưng đừng bắt tay họa sĩ vẽ”. Khởi xướng là từ Văn Cao, nhưng ý thức
phải dựa vào Đang, vì Đang là người có tư tưởng. Lê Đạt dù sao cũng là
cán bộ, Trần Dần thì có mâu thuẫn với quân đội.
Tất nhiên, đòi tự do sáng tạo thì phong trào cũng mang phần nào tính
chất dân chủ. Điều cần phải nhìn lại cho đúng là cách ứng xử của Đảng
với Nhân Văn. Tôi không bao giờ ca ngợi Đảng, nhưng Đảng có ý thức rõ
ràng là không đàn áp Nhân Văn và phải nói đúng chữ là ngăn chặn. Ở
Trung Quốc có vụ Thiên An Môn, ở Hung, Tiệp Khắc, Ba Lan đã có những vụ
đàn áo bằng bạo lực, thì vụ Nhân Văn ở Việt Nam chỉ là một cử chỉ răn
đè để đưa mọi người vào nguyên tắc. Tôi còn nhớ nguyên văn: Giấy gọi Lê
Đạt, Trần Dần, Hoàng Cầm, Tử Phác, Trần Duy đến làm chứng tại phiên tòa
xử bọn Nguyễn Hữu Đang, Thụy An can tội “phá hoại hiện hành”. Tòa Án
không xử Nhân Văn. Tôi nói thế, là để thấy, với Nhân Văn, Đảng, Công An…
có những sự thận trọng, dè dặt của họ, cân nhắn vai trò của trí thức,
không muốn làm tổn thương. Cả Nguyễn Hữu Đang cũng không bị xử vì Nhân
Văn mà vì tội trốn đi nước ngoài.
Và một điều nữa, tôi muốn nói thêm, bản thân các anh em nhân văn, mỗi
người một ý hướng khác nhau. Đang (Nguyễn Hữu Đang) là dân chủ, chính
trị là Đạt (Lê Đạt), sáng tác là Văn Cao và không cần gì cả là tôi (tức Trần Duy) và ông Phan Khôi. Nhân Văn là một composite, một hợp chất, không thống nhất một đường hướng nào cả..
Thưa ông, có những nhân vật của Nhân Văn đến nay vẫn lặng lẽ. Như Phùng Cung, Tử Phác. Ông có biết họ như thế nào không ạ?
- Phùng Cung hài hước, hóm hỉnh nhưng không có tư tưởng về dân chủ.
Phùng Cung không tham gia Nhân Văn vì lúc đó Phùng Cung đang làm công
đoàn, nhưng tác phẩm “Con ngựa giả của chúa Trịnh” in ra cũng gây lôi
thôi. Phùng Cung là một bi kịch, mà một phần cũng do anh em. Tôi nhớ
cuộc họp có Hà Minh Tuân, Nguyên Hồng, anh em đều tập trung lên án Phùng
Cung, kiến nghị Phùng Cung phản động, có tội với cách mạng, với Hồ chủ
tịch. Nguyên Hồng nói: “Bọn các anh ngày thường đối xử với nhau rất tri
thức mà có chuyện xảy ra thì không khác gì bọn trẻ chăn trâu”. Sau cuộc
họp ở 51 Trần Hưng Đạo, tôi buồn quá. Nguyên Hồng gặp bảo: “Mày sợ à”
“Ừ, sợ lắm”, tôi đáp. Nguyên Hồng bảo: “Sợ vừa thôi, sợ quá nó hèn người
đi”. Với tôi, Nguyên Hồng vẫn là một người có nhân cách lớn.
Tử Phác thì con nhà tư sản giàu có, là trí thức, làm nhạc và lí luận về nhạc, cũng có phần tham gia nhưng không nhiều.
Thưa ông, ông thấy đời sống báo chí hôm nay, so với thời Nhân Văn như thế nào?
Có bạn hỏi tôi nếu bây giờ được làm lại báo Nhân Văn, tôi có làm
không, tôi có trả lời nếu bây giờ bảo tôi làm, như đã làm báo Nhân Văn
thì tôi cũng không thể làm. Vì thật ra báo chí hiện nay như các bác
Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Lao Động và ngay các báo An ninh cũng thường nêu
lên những vấn đề then chốt mà ngay Nhân Văn xưa kia cũng chưa hề đề cập
đến. Cũng vậy, hỏi tôi về dân chủ, tôi xin được dẫn lời anh Từ Chi bạn
tôi: “Dân chủ lúc nào cũng đẹp. Nhưng nó là một thứ xa xỉ phẩm”. Tranh
luận dân chủ là nguy hiểm, bởi bản thân khái niệm, bởi mục đích của
tranh luận. Dân chủ là một khái niệm ảo. Tôi không thích dân chủ kiểu Mỹ
hay ở Châu Âu. Ở Việt Nam, tuy không nói ra thành chủ trương, văn bản,
nhưng trong thực tế đã có dân chủ, dân chủ đối với đời sống trí tuệ con
người, đối với trí thức, đối với thế giới…v.v., ngay đối với cả nội bộ
Đảng.
Thưa ông, đến nay, với Nhân Văn, điều gì còn làm ông day dứt?Nhan Văn có phải là một bi kịch không?
Là một bi kịch lớn lắm. Nó là một bước ngoặt trong
đời sống của tôi, và của nhiều người, nhất là nó đẩy một số trí thức vào
“góc chết”, khi họ không có gì xấu cả. Có nhiều cái đã qua, nhưng với
mỗi cá nhân nó vẫn còn có những điều không nói hết được. Câu chuyện Nhân
Văn thời ấy, vẫn còn nhiều khúc nôi lắm, chứ không đơn giản. Nó như là
đã qua rồi, mà thực ra chưa qua. Nó như cục nghẹn mãi trong cổ nuốt
không trôi được. Nên nhìn nó, nói đến nó, cũng phải thận trọng và có cái
nhìn khoa học.
****
Họa sỹ Trần Duy “Suy nghĩ về nghệ thuật”
Thưa ông, ông đã đến với hội họa như thế nào?
Tôi sinh ra trong một gia đình phong kiến, ba tôi muốn bắt học chữ
nho để ra làm quan. Học xong tú tài, tôi cũng không biết làm gì cả. Thời
kì đó tôi theo hướng đạo, dù ba mẹ tôi không thích, tôi vẫn cho rằng
cái hướng đạo có một vai trò lớn trong cuộc đời tôi. Vì theo hướng đạo
mà tôi có ý thức về xã hội và tạo cho tôi cái nhìn về thiên nhiên…Lúc đó
tôi thấy không khí gia đình rất ngột ngạt, con người mình muốn thoát ra
mà không thoát ra được. Năm 1940, tôi ra Hà Nội, cũng không biết học
gì, may gặp bạn tôi học Mỹ Thuật, tôi đến thăm, thấy đó chính là nơi tôi
muốn học. Tôi nộp đơn, học một năm dự bị và đỗ vào chính thức. Thời kì
đó gia đình tôi cũng có những thay đổi, rồi Nhật, Pháp đảo chính, Việt
Minh đảo chính…Đứng trước thay đổi lớn về xã hội, một con người không có
một cái gì để nương tựa cả, tôi rất hoang mang và cũng không biết đi
đâu. Anh Phùng Quán sau này bảo dựa vào thơ mà sống. Thì cái mà tôi vẫn
bíu vào nó, là mĩ thuật. Chính mĩ thuật làm cho tôi sống lại được. Lúc
đó tôi rất bế tắc, khủng hoảng.
Thời kì tham gia Cách Mạng, rồi làm báo, ông vẽ như thế nào? Ông đã nuôi nấng một ý thức nào về nghệ thuật chưa, thưa ông?
Vẽ, với tôi, đẹp nhất là thời đi học ở trường Mĩ Thuật. Mỹ ném bom Hà
Nội, trường dời về Sơn Tây, ở đó có những ngôi làng cổ mang dấu ấn của
dân tộc. Đó là lần đầu tiên tôi tiếp xúc với nông dân, những điều đó
nhập vào tôi đầy bỡ ngỡ. Tôi đặt giá vẽ giữa đồng nhiều ngày. Tôi háo
hức trước cái đẹp, nhưng cái đẹp đó không phải của mình nên cả mùa tôi
không vẽ được bức nào cả. Họa sỹ Tô Ngọc Vân xem tranh tôi vẽ cười và
bảo: “cứ vẽ như thế theo bốn mùa sao?”. Tôi không nhập được vào đề tài
nông dân, có lẽ bởi thứ nhất là tại mình không có khả năng, và thứ hai
là không nắm được thực chất cuộc sống. Tuy vậy, tôi đã bắt đầu nhập cuộc
sống của tôi với cuộc sống nông thôn trong hội họa từ thời kì đó. Đó
cũng là một hành trình chuẩn bị để tôi có thể bước vào kháng chiến.
Vào kháng chiến, trực tiếp vào với nhân dân, nhưng tôi cũng không
chưa định hình ý thức về nghệ thuật và về quan hệ của nghệ sĩ với thời
đại. Tôi là một cá nhân trôi nổi trong cuộc sống. Tôi không biết vẽ gì.
Giấy không có, bút chì không có. Chúng tôi làm bút bằng cây giang. Cây
giang dai, mềm, đập dập để làm bút, có một bức tôi vẽ bằng bút cây giang
được giải thưởng văn hóa năm 1957 – 1958. Thời kì này, chủ yếu kháng
chiến có yêu cầu gì thì mình làm. Vẽ ap-phich, địch vận, làm kí họa, bìa
cho báo Vui sống của Quân y cục. Là một thanh
niên đi theo kháng chiến, kháng chiến bảo gì tôi làm nấy. Mà kháng
chiến mình theo, cũng không phải do mình hiểu biết gì về nó.
Thưa ông, sự vụ Nhân Văn ảnh hưởng thế nào đến hội họa của ông?
Thưa ông, sự vụ Nhân Văn ảnh hưởng thế nào đến hội họa của ông?
Thời làm báo Nhân Văn, tôi chỉ vẽ cho báo, nhưng tôi không vắng mặt
trong các đợt triển lãm như “Triển lãm đấu tranh thống nhất đất nước”,
“Ủng hộ độc lập Angiery”.. Sau Nhân Văn, tôi bị hẫng một thời gian.
Không có đất vẽ, không ai cho phép vẽ, cũng không biết vẽ để làm gì.
Sau đó, xunhasaba mở một con đường sống bằng cách đặt tôi vẽ bưu thiếp
trên lụa. Và cũng có một chỗ bán tranh để kí gửi ở đó, chừng 2 – 3 tranh
một tuần nhưng không kí tên Trần Duy. Lúc đó, tôi kí là Nhị Hà, tên con
gái tôi. Thời gian này tôi vẫn vẽ các tranh châm biếm, đả kích, đăng
trên báo Văn, các phòng thông tin, triển lãm nhưng không kí tên tôi. Tôi
vẽ chính trị, minh họa đề tài đấu tranh chính trị, để có sự hiện diện
của mình trong cuộc đấu tranh cùng đất nước, dân tộc.
Trong hội họa, ông đã đến với chất liệu lụa như thế nào?
Trong hội họa, ông đã đến với chất liệu lụa như thế nào?
Tôi bắt đầu đến với lụa là bởi việc vẽ bưu thiếp để bán. Nhưng trong
quá trình vẽ, tôi cũng muốn tìm ra một cách vẽ của mình. Tôi không thích
vẽ kiểu Tàu, tôi thấy nó cụt đường, bởi hội họa Tàu mang tính
convention (quy ước) rất rõ. Tôi cũng không thích vẽ như Nguyễn Phan
Chánh, vẫn phảng phất nét của Tàu. Cái gốc đào tạo của tôi là Châu Âu
nhưng hướng đi vẫn nhìn vào hội họa Nhật Bản. Tôi cố gắng hết sức tìm ra
cái của tôi trong lụa. Lúc đầu chỉ có màu đen trắng, sau tôi đá thêm
nhiều màu sắc khác, tìm được hình thức trang trí mà từ khi học ở nhà
trường, tôi đã làm rất kĩ lưỡng và có quy củ trên tư liệu hội họa Nhật
Bản.
Nhưng tôi nghĩ, kĩ thuật cũng không giải quyết được gì. Sơn mài, lụa…
chỉ là cơ sở, là phương tiện để vẽ thôi. Lụa cũng có nhiều hạn chế,
không vĩnh viễn được. Rất lâu tôi mới tìm ra cách để lụa không mốc. Sơn
mài rồi cũng hỏng. Không có gì chống lại được với thời tiết, thời gian…
Ngay ở bảo tàng Louvre, hàng nghìn người vào thăm hàng ngày thì cũng
không màu nào chịu nổi. Nhưng họ có một đội ngũ phục chế và bảo quản
tốt.
Thưa ông, trong cuộc đời hội họa của mình, ông có theo
đuổi một quan niệm nghệ thuật nào không? Người xem có thể cảm thấy một
kiểu “chủ nghĩa duy mĩ” trong nghệ thuật của ông, ông nghĩ sao?
Thực ra thì tôi không theo một chủ nghĩa nào cả. Cái “duy mĩ” thực ra
là vì cái đẹp. Cũng có thời kì tôi không biết vẽ gì nên tìm đến những
đề tài cổ, thiên nhiên, khai thác vốn liếng dân tộc, cũng là một cách ẩn
mình. Tranh của tôi mang tính chất trang trí rất rõ. Nếu nói một nét gì
nổi bật, thì tính trang trí là tính chất quyết định trong một bức
tranh. Nhưng tôi vẽ cây cối cũng như tôi vẽ con người. Trong cuốn sách
“Suy nghĩ về nghệ thuật” tôi đã trình bày: Nghệ thuật là tiếng nói của
lịch sử con người. Những gì đeo đuổi tôi, chỉ là vấn đề con người thôi.
Hội họa không cần nêu nguyên tắc. Chỗ dựa lớn nhất của nghệ thuật chính
là nội tâm của người nghệ sĩ và sự hỗ trợ của công chúng. Cho nên sáng
tác mà tuột ra khỏi tâm hồn nghệ sĩ thì không thành tác phẩm. Nghệ thuật
là nghệ thuật, nghệ thuật không sống được bằng thứ thực phẩm không
thích hợp với nó.
.
.
Trong cuốn sách mới nhất của ông, ông hay nhắc đến Mécène, tức người
bảo trợ nghệ thuật. Và một vấn đề nữa, là người xem… Ở Việt Nam đã có
những người bảo trợ nghệ thuật không, và người xem thì sao ?
Ở Việt Nam chưa có người bảo trợ nghệ thuật. Những hội và giải thưởng
làm hỏng nhiều người. Công chúng còn nghèo, còn những kẻ trưởng giả học
làm sang thì mãi mãi chỉ là trưởng giả, họ không thưởng thức được nghệ
thuật. Nghệ thuật sống và trưởng thành luôn phải có sự
hỗ trợ của công chúng, của nhiều người. Sự đánh giá của quần chúng có
vai trò lớn lắm. Nghệ thuật rất tự do, và cũng không có lý luận nào “dạy
bảo” được người ta vẽ cả, công chúng có quyền thích hay không thích,
khen hay chê tác phẩm của người nghệ sĩ.
Hiện nay, ông có quan tâm đến mĩ thuật Việt Nam đương đại không? Với những người trẻ, ông có điều gì gửi gắm không, thưa ông?
Với tôi, nghệ thuật không bao giờ là đương đại, nghệ thuật không có
tuổi. Nghệ thật là tâm hồn. Tôi còn nhiều điều muốn nói, không nói được
hết. Với những người trẻ cũng vậy. Tôi biết nói gì, có cần thiết không,
có ích lợi gì không… Làm nghệ thuật phải học để biết mình. Không biết
mình không hiểu được người. Đất nước mình đã có nhiều thay đổi và sẽ còn
nhiều thay đổi.
Đến giờ nhìn lại cuộc sống cá nhân và cả cuộc đời làm nghệ thuật của mình, điều gì làm ông vui nhất, buồn nhất, xin ông chia sẻ.
Với tôi, làm việc được, vẽ được là vui rồi. Tìm vinh hoa trong đó,
không nên. Thực ra, thời đại nào cũng có bóng tối của nó. Không có ánh
sáng nào không có bóng tối. Các họa sĩ thời Napoléon có lên đến bá tước
công hầu cũng không còn lại gì. Người ta nhìn Phục Hưng như thời kì ánh
sáng. Nhưng nó cũng đầy bóng tối. Thời Phục Hưng, các họa sĩ cũng sống
cơ cực, như Léonard de Vinci, Michel Ange. Chỉ có Raphael đi vào con
đường quan lại thì được sung sướng. Gauguin đâu có được sung sướng ngày
nào. Mattisse cũng vậy. Tôi tự bằng lòng với cuộc sống của mình, không
được điều gì là do ở mình thôi. Cái được lớn nhất là tôi sống được bằng
nghề của mình, không chạy vạy, quỵ lụy ai.
Bối cảnh lịch sử lúc nào cũng cần. Cái đẹp thay đổi, không thể nương
dựa vào cái đẹp cũ. Bây giờ tôi ít vẽ, vì sức khỏe tôi cũng có hạn, và
tôi ít đi lại được. Hội họa phải là sự sống vui sinh động, ngồi một chỗ
không vẽ được. Không đi lại được thì không tìm ra cái mới mà vẽ. Tôi
cũng rơi vào tình cảnh bất lực: biết vẽ gì? khi không được sống nhiều,
đi nhiều… Nhưng cái tôi bằng lòng nhất, đó là đã sống được bằng nghề của
mình.
***
Họa sỹ Trần Duy nhắc lại truyện “Tiếng sáo tiền kiếp”,
một truyện ngắn xuất sắc đã làm ông “lôi thôi” dạo trước. Tưởng như ông
vẫn day dứt một câu hỏi: ứng xử với dĩ vãng như thế nào? Trong truyện,
người chết đi chỉ trối lại cho người sau một lời nguyền“ Cuộc sống mai hậu đừng nên thổi sáo này. Tiếng sáo tuy có hay, nhưng hay gì mà lại sống những nghiệp chướng đã qua.” Nhưng
cái nỗi day dứt của mỗi cá nhân con người, về mỗi cá nhân con người,
những người đã lặng lẽ trong bóng tối, dễ gì mà quên được. Bởi “muốn
quên và quên được là hai việc không giống nhau”
Tháng 12.2008
|
Chú thích:
- Ảnh họa sỹ Trần Duy – K.M.S cung cấp
- Bìa cuốn sách Suy nghĩ về nghệ thuật (HNV, 2008)
- Ảnh họa sỹ Trần Duy – N.T
- Bìa cuốn sách Suy nghĩ về nghệ thuật (HNV, 2008)
Nguồn: Da Màu.
Chùm ảnh Trần Duy giữa bạn bè văn chương
trong buổi tọa đàm về tác phẩm của Ông tại Trung tâm VH-NN Đông Tây
.
.
Ảnh của Ba Tỉnh và Đoàn Tử Huyến. Kiều Mai Sơn cung cấp.
Gần 60 năm sau tôi mới được đọc những lời của người trong cuộc của Nhân Văn Giai Phẩm nói về Nhân Văn Giai Phẩm ! Thật là cảm động và thú vị . Vô cùng cảm ơn Nhà Văn Nhã Thuyên !
Trả lờiXóa