Trần Ngọc Đông: CÂU CHUYỆN QUANH TẤM BẢNG KHEN "TIẾT HẠNH KHẢ PHONG"

Bảng khen "Tiết Hạnh Khả Phong" cho bà Nguyễn Thị Niên năm 1937

Trên bàn thờ ông công của nhà ông Nguyễn Văn Cửu, tổ dân phố Vam Dộc, có một bức bảng khen cách đây gần 80 năm (1937) có 4 chữ “Tiết Hạnh Khả Phong”. Bức bảng khen làm bằng gỗ mít lõi được sơn son thếp vàng, đóng khung kẻ, kích cỡ khoảng 60cm x110cm. Các chữ Hán được viết ngay ngắn, chân phương .chạm lòng giếc vẫn còn rõ nét .

Ông Cửu chậm rãi kể cho chúng tôi nghe về sự có mặt của và số phận của  bức bảng khen trong căn nhà ông. Ông cho biết đây là tấm biển vua ban cho bà cụ ngoại của ông, tức thân mẫu của ông ngoại ông.

Bà tên húy là Nguyễn Thị Niên , người làng Tiên Canh vốn nổi danh là người đẹp cả người lẫn nết. Năm 18 tuổi, được sự cho phép của gia đình bà kết duyên cùng ông Nguyễn Văn Lễ, người ngõ Chuôi vốn là một thư sinh đang theo nghiệp bút nghiên. Đôi trai tài gái sắc lại môn đăng hộ đối về phía hai họ nội ngoại, người trong xóm ngoài làng ai nấy đều tấm ngợi khen.

Niềm vui lại đến khi mấy tháng sau, cô dâu đỏ ngày nào đã có tin mừng, mọi người cùng mong đợi đứa cháu đầu lòng sẽ là một đứa con trai cho dòng họ Nguyễn. Còn anh khóa Lễ vẫn miệt mài sách nghiên, chờ ngày lên đường về trường Nam dự thí với tâm huyết thực hiện câu đất sỏi có trạch vàng ở làng Cánh.

Nhưng trời đâu có chiều lòng người, vào một ngày đầu tháng hai năm Giáp Thân (1884). Quân Cờ Đen khi kéo quân qua làng Hương Canh đóng quân tại quán Hạnh ở Đồng Bói. Sau khi đụng độ với mấy người canh gác cổng Cầu Treo,  Cờ Đen  ồ ạt tiến đánh làng Cánh, quân kéo kín cả bốn  cổng làng Cổng Cầu Treo, Cổng Gợ,Cổng Ná, Cổng Hính.

Vốn theo nghiệp sách nghiên nhưng lại có sức khỏe, anh khóa Lễ cũng là người trong đội canh điếm, nhận được tiếng mõ báo động  từ trưởng cơ. Ông vội vác giáo ra điếm Chuôi, rồi  cùng cả  đám dân đinh ra chốt chặn cổng Hính.

Quân Cờ Đen cho súng bắn sạt cổng Hính, sau một  giờ đồng hồ giữ lũy lũy. Cánh Cổng Hính đổ xuống cũng là những toán quân Cờ Đen tràn ồ ạt vào làng. Ông Lễ cũng những người khán thủ ra sức đánh chặn nhưng trước quân giặc hung hãn đông gấp bội, những người trai làng Tiên đánh chặn đều bị Cờ Đen giết hại.

Quân Cờ đen xộc thẳng Ngõ Chuôi rồi thẳng lên Ngõ Nội, Ngõ Rộc, Ngõ Mướp, hễ cứ gặp người dân làng Cánh, bất kể già trẻ trai gái là chém hết không trừ một ai. Bà Niên bụng mang dạ chửa chạy thoát được cùng những người trong xóm,  chạy qua cổng Trong, cổng Cầu mà ở tận đồng làng Ngọc Bảo rồi ở đó cả đêm.

Ngày hôm sau khi Cờ Đen rút đi, người làng Cánh về nhà tìm lại người thân, hầu như nhà nào cũng có người chết, nhiều gia đình đã bị giết hại cả nhà không còn ai sống sót. Người ta tìm thấy ông xác Lễ ở gần đình Tiên, cách nhà ông bà chỉ mấy chục bước chân. Người ta ghi chép lại tên những  tử  sĩ rồi đưa lên ban thờ quan trung trên đình Tiên Canh. Ông Lễ là người được liệt đầu tiên trong nhóm học trò, hai tấm tấm trở đậu nay (2012 ) vẫn còn ở đình Tiên Canh. Trong bảng Tây Phối của hai tấm  ”HIỆT TIẾT TRUNG HỒN THẦN HÚY” phần danh sách học trò có mấy chữ:  Sĩ nhân NGUYỄN VĂN LỄ,  Nguyễn Văn Duy, Nguyễn Văn Nhì….

Sau khi lo cho mồ yên mả đẹp cho chồng, bà một mực thủ tiết thờ chồng. Ngày ngày tảo tần việc đồng áng,  chăm sóc bố mẹ chồng và các em. Mấy tháng sau bà sinh hạ ra một con trai, đặt tên cho là Nguyễn Khắc Minh. Tháng ngày mòn mỏi thờ chồng, nuôi con lại hết mực chăm sóc cha mẹ chồng. Cả làng nức tiếng ngợi khen tiếng thơm của người con dâu hiền thảo, cũng có người khuyên nhủ bà đi bước nữa khi mãn tang chồng, nhưng bà nhất quyết ở vậy nuôi con.

Người con trai của bà sinh năm  Giáp Thân ấy khi ra đời đã không biết mặt cha, lớn lên dưới dưới sự dạy dỗ của người mẹ hiền. Vốn thừa hưởng tư  chất của người cha cậu bé ấy càng học càng giỏi, lớn lên cậu đã trở thành một người hay chữ nhất trong làng Cánh những năm đầu thế kỷ XX. Năm 20 tuổi, ông chuẩn bị khăn gói về Nam Định dự thi, mọi người trong làng  cùng khấp khởi chờ đợi kết quả khi mà từ lâu làng Cánh chưa có ai đỗ đại khoa.  Thật không may, ngày ông gần lên đường dự thí, một  người chú  trong họ bạo bệnh mà qua đời đột ngột. Theo quy định của khoa cử xưa kia thì người có tang không thể tham dự . Ông ở lại quê nhà làm một hương sư  (thầy giáo làng).

Vốn là người uyên thâm Nho học lại giỏi phép toán lý, tiếng lành đồn xa, học trò theo học ông rất đông. Không chỉ trong làng mà cả 8 làng trong tổng Hương Canh thời đó đều cho con cái theo học.  Quan huấn đạo  Bình Xuyên ban cho ông  chức danh tổng sư  là người thầy giáo hàng tổng.

Ít lâu sau, vị tổng sư  ấy lấy vợ là một người trong làng họ nhận một người con gái nhỏ làm con nuôi tên là Hiên. Theo phong tục ở Hương Canh,  người ta thường gọi tên con cả thay thế cho tên bố mẹ, vì thế cái tên ông giáo Hiên rồi sau này là cụ giáo Hiên bắt nguồn từ đó.Vợ chồng ông giáo Hiên cùng ở với bà Niên rồi lần lượt sinh hạ được 3 người con hai gái một trai. Người con trai út sinh năm Kỷ Mùi 1919 nên ông giáo đặt tên là Mùi.

Các  con trai gái dưới sự dạy bảo của cha hay chữ  và  sự chăm sóc của người bà mẫu mực, ai cũng giỏi giang ngoan hiền . Mấy người con gái  cũng được học chữ Hán và là một số ít những phụ nữ thời ấy người trong làng biết chữ Nho. Người con trai út trai  theo chương trình học của chính quyền bảo hộ. Ông có bằng thành chung rồi tú tài loại ưu. Khi ấy cả tổng Hương Canh chỉ có hai người có bằng tú tài Pháp. Bên cạnh đó ông cũng rất thạo chữ Nho vốn được học từ  cha những ngày còn nhỏ. Sau này ông được đề cử là phó chủ tịch huyện Bình Xuyên của chính phủ Việt Nam Dân Chủ 1946.

Với tấm gương mẫu mực của người bà trong gia đình sự  hiếu học trưởng thành của các cháu mà tiếng thơm về gia đình họ Nguyễn làng Tiên vang thật xa khắp tỉnh. Đầu năm  năm 1937  bộ Lễ triều đình Huế đã lên danh sách những những phụ nữ có đức hạnh và có lòng chung thủy với chồng đã chết và nuôi dạy các con nên người  để làm gương tốt cho dân chúng noi theo. Bà Nguyễn Thị Niên được đề cử  duy nhất trong tỉnh Vĩnh Yên năm ấy.

Ngày18 tháng 12 năm Bảo Đại thứ  11 Bộ Lễ ban tặng bức hoành có 4 chữ ” TIẾT HẠNH KHẢ PHONG” có nghĩa là  phong  thưởng tặng là người có tiết hạnh  cho bà  Nguyễn Thị Niên và phẩm thưởng cho dòng họ. Đầu xuân Đinh Sửu 1937, dòng họ Nguyễn ở  làng Tiên thật vui khi đón nhận bảng khen của nhà vua được rước về, dân làng ai cũng đến chúc mừng nhà cụ giáo và muốn tận mắt chứng kiến tấm biển vua ban.

Nội dung chi tiết của tấm biến ấy như  sau:
.

Tấm biển ấy được treo ở nơi trang trọng nhất của ngôi nhà gỗ đại khoa bên cạnh những câu đối sơn son của học trò thập phương kính biếu cụ giáo Hiên. Hàng năm cứ đến mùng 2 tháng 2 là ngày giỗ trận làng Cánh cũng là ngày giỗ ông Lễ các  con cháu họ Nguyễn lại quây quần về,  trông tấm biển ấy như thấy  công ơn của bà.

Thời gian thấm thoát trôi qua, bà Niên đã đi về thế giới bên kia vào những năm 40 của thế kỷ trước .  Ông giáo Hiên vẫn hàng ngày dạy chữ Nho và toán miễn phí cho những gia đình muốn con biết chữ Nho khi Hán học đã lụi tàn.

Năm 1949  thực dân Pháp mở rộng chiến trường lên Vĩnh Yên , người Hương Canh theo lệnh tản cư  của chính phủ di tản vào những xã vùng núi nay thuộc huyện Tam Đảo, Vĩnh Phúc. Toàn bộ nhà cửa của nả người Hương Canh để lại,  chỉ gánh theo vài gánh thóc. Cụ giáo Hiên cùng các con cũng tản cư  trên vùng núi  Thanh Lanh,  Do tuổi cao lại phát bệnh vì không hợp  thổ nhưỡng. Cụ ra đi vào một ngày mùa đông năm 1949 nơi đất khách khi đặt chân tới không lâu,  hưởng thọ 66 tuổi.

Sau hòa bình lập lại ông Tú Mùi không ở lại Hương Canh mà di tản vào Nam. Căn nhà xưa không còn ai trông giữ  đã được chia cho những hộ dân khác. Những di vật trong nhà như hoành phi, câu đối, di cảo của cụ giáo con trai bà cũng thất tán hết. Tấm bảng khen “Tiết Hạnh Khả Phong” được  một người cháu gái ngoại xin về  vì  ….gỗ còn tốt. Vì thế có lúc tấm bảng khen ấy lại được lật ngược  lại để tận dụng làm một bàn gia dụng.

*

*  *

Ông Nguyễn Văn Cửu là cháu trai ngoại cụ giáo Hiên, mẹ ông là con gái thứ hai của cụ giáo .Từ  nhỏ ông đã  ý thức truyền của dòng họ bên ngoại, nghe bà cụ thân sinh kể về lai lịch của cụ ngoại và tấm bảng khen năm xưa. Ông đã tìm đến người chị họ, xin lại người chị tấm bảng khen đang được làm thành bàn ấy. Thật may mắn là tấm biển vẫn còn tốt. Ông lau chùi, cẩn thận rồi trang trọng đưa lên bàn thờ  ông Công trong gia đình.

Từ đó mỗi khi khách đến chơi nhà hỏi về sự tích tấm bảng treo ấy, ông Cửu lại kể câu chuyện đã hơn 100 năm  về các thế hệ trước kia của gia đình một cách rõ ràng và  đầy tự hào như  ông đã  từng được nghe. Bao nhiêu câu chuyện xa xưa về giặc Cờ Đen  đánh làng Cánh, chuyện thời tạm chiếm ở Hương Canh được ông kể thật chi tiết và mạch lạc như mới ngày hôm qua.

Những năm đất nước thống nhất, có  người Việt Kiều  là cháu nội của cụ giáo Hiên,   có ý xin lại tấm biển mang sang Mỹ  giữ làm kỉ niệm, nhưng ông Cửu chưa đồng ý. Ông muốn rằng tấm biển ấy sẽ lưu lại nơi đây, nơi làng  Cánh năm xưa đã sản sinh ra người cụ của ông, người phụ nữ đã làm rạng danh phụ nữ làng Cánh với phẩm chất tam tòng tứ đức, thủ tiết thờ chồng.

Ông Nguyễn Văn Cửu và tác giả dưới tấm bảng khen "Tiết Hạnh Khả Phong"

Đến nay đã gần 80 năm tấm biển được ban tặng, cho dù màu vàng son trong những nét chữ có bị phôi pha theo thời gian, nhưng giá trị nhân văn và truyền thống của một gia đình ở làng Cánh vẫn còn mãi trong văn hóa Hương Canh từ xưa đến tận hôm nay.

Hương Canh 03.2012

Trần Ngọc Đông

Bình luận:

Một số tạp chí được in trong tỉnh Vĩnh Phúc có nói đến bức bảng khen “Tiết Hạnh Khả Phong” như:

1.”Chuyện một người phụ nữ được khen tặng “ Tiết hạnh khả phong””. Đăng trong “ Bản tin tuyên truyền của huyện Bình Xuyên” số tháng 3-2005. Tác giả bài báo dựa trên chuyện có thật để hư cấu thành một câu chuyện mang tính tuyên truyền không chính xác về lịch sử  và giá trị thưc tiễn của tấm bảng khen trên.

Nguồn: Hương Canh - blog.